Stadholder
was den titel van den belangrieksten functionaris binnen de
Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden
. Ok funktionarissen van de vroggere
Bourgondiese Nederlanden
drogen dizzen titel. Et weurd stadholder betekkent "plaatsvervanger" (Duuts:
Statthalter
), net as et uut et
Fraans
kommende weurd
lutenaant
(
lieutenant
, 'lieu' = plaatse, 'tenant' = holdend). Et bunt allemoale letterleke vertalingen van et
Latiense
locum tenens
.
Eurspronkelek was den stadholder nen edelman den namens den
laandsheer
bi-j den ziene ofweazegheid in ene of meerdere
gewesten
tiedelek et gezag uutvoerden. Eerst kwam dit alleneg bi-j uutzundering veur, moar et
Bourgondiese Huus
verkreg in de 15de eeuwe de meeste Nederlaanden en had weagens de uutgebreidheid van ziene bezittingen behoofte an vaste plaatsvervangers. Stadholders zaten in den
Road van Stoate
, konden de gewesteleke stoaten bi-j mekare ropen en zaten et rechtskollege veur.
In de
Middeleeuwn
was der nog geen sproake van ne eendudege taakumskrieving. Dit veraanderden in de tied van keizer
Karel V
. Samen mit laandvoogdes
Maria van Hongari-je
kwam Karel mit n dudelek pakket van taken, veural bedoold um den invlood van den stadholder kort te holden.
Stadholders spolden ne veurname rolle bi-j den opstaand in de
Leage Laanden
. Deur et
Plakkoat van Verlatinghe
in den
Tachtigjoarigen Oorlog
was den taak van stadholder oaverbodig ewodden, umdat der gene erkenden landheer meer was en der dus geen sproake meer kon wean van plaatsvervangen. Toch wierd beslotten den taak van stadholder in ere te holden ? ok as leageranvuurder.
Frieslaand
had (deurgoans samen mit
Drenthe
en
Grunnen
) nen eigen stadholder. Den reden hierveur was dat zi-j de belangriekste anvuurders van den opstaand, zoas
Willem van Oranje
, nen heufdtaake in den uutvoerenden macht wollen geaven, zunder zie tot landheer te loaten uutgreujen. Willem was al in 1572 deur de
Stoaten van Hollaand
eigenmachteg tot stadholder beneumd.
Uutgoande van et bevoogd gezag was den stadholder noe niks meer as nen ambtenoar en dus blef den vollen machte, uutvoerend en wetgeavend, in hende van de Stoaten van iedere previnsie. In de praktiek kenden den stadholder zichzelf mangsmoal groten persoonleken macht too. Op gewestelek vlak droog hi-j mangs leedn van de
vroodschoppen
van steadn veur en wist zo ziene eigen volgelingen in de meest belangrieke besluutnemmende underdelen te beneumen. In Zeelaand was hi-j den
Eersten Nobelen
en doarmet lid van de Stoaten van dee proveensie. Op generaliteitsvlak (generaliteit: gebeden dee tot 1796 neet bi-j de Republiek der Vereanegde Nederlaanden heurden, moar as wingewesten wodden bestuurd deur de Stoaten-Generoal) was doar mangsmoal nen stadholder den de heugste kriegstaken uutoefenden: den van
kapitein-generoal
van et leager en
admiroal-generoal
van den vloot. De stadholders vuuren neet met op den vloot, moar waarn wal bevelhebber van et leager woarin zie ok de officieren mochten beneumen. In 1618 pleegden
Maurits van Oranje
nen militairen
stoatsgreep
, de
Wetsverzetting
, en leet
roadpensionaris
Johan van Oldenbarnevelt
noa nen schienrechtzaak ter dood bringen. In 1650 prebeerden
Willem II
ok mit gewald wier den macht te griepen. Nen oaverval op
Amsterdam
den-t e mit et leager dee, mislukken.
Noa den unverwachten dood van stadholder Willem II in
1650
kenden de
Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden
(mit uutzundering van dee gewesten dee under de
Frese
stadholders velen) as reaksie hierop et
Eerste Stadholderloze Tiedperk
Dit duurden veurt tot
1672
, toon in et
Rampjoar
wier behoofte ontstoand an nen starken leider.
In
1702
(den taak van stadholder was inmiddels arfelek verkloard in de manneleke liene) oaverlead
Willem III
kinderloos. Umdat doar ginnen opvolger in onmiddeleke liene was, ging de Republiek (wier mit uutzundering van de gewesten dee under den Fresen stadholder veelen) et
Tweede Stadholderloze Tiedperk
in. An et Tweede Stadholderloze Tiedperk kwam n ende toon, noadat nen Fraansen inval nen noodtoostaand vereurzoakt had en stoareg meer gewesten den
Freesen
stadholder ok als den van eur beneumden. Eerst vanof
1747
had de Republiek enen stadholder,
Willem IV
, den doarveur van Leeuwarden noar Den Haag verhuusden. In 1747 wodden et stadholderschap ok arfelek verkloard in de vrouweleke liene. Den toostand lek veul op de
monarchie
, howal de veurstelling oaverende wodden eholden dat et laand nog ne republiek was. Dit brach verzet en an et Tiedperk van de Stadholders kwam n ende mit den invalle van Frankriek in
1795
en de vorming van de
Bataafse Republiek
.