Den
Rien
(
Duuts
:
Rhein
,
Nederlaands
:
Rijn
,
Fraans
:
Rhin
,
Retoromaans
:
Rein
,
Zwitserduuts
:
Rhy
,
Ripuarisch
:
Rhing
) is mit 1320
[1]
kilometer ene van de langste revieren van
Europa
. Doarvan ligt 800 kilometer in
Duutsland
, zoas ok et grootste deel van et streumgebeed (120.000 van de 185.000 km²) op Duuts grondgebeed ligt. De name van den Rien kump woarschienlek van et
Indo-Europese
*rei
dat "streumen" betekent.
Den Rijn/Rien ontspronk in
Graubunden
, in de Zwitserse
Alpen
, en dot op riege zes landen an:
Tussen
Bazel
en
Breisach am Rhein
, ne afstaand van rundumme 60 km, is den Rijn/Rien ne ondepe reviere mit volle streumversnellingen. Ten westen doarvan is n bevoarboar kanaal egroaven. Men sprekt van den 'Olden Rien' en den 'ni-jen Rien'. Et lange eilaand doartussen is Fraans gebeed. Den 'Olden Rien' is dus ne grensreviere, en de bevoarboare 'ni-jen Rien' ligt in Frankriek.
Doarnoast maakt delen van Italie, Belgie en Luxembarg deel uut van et totale streumgebeed van den Rien.
Den Rien is lange, streumt deur verskillende laanden en taalgebeeden. Verskillende deale hebt nen eigen name - wat mangs verwarring kan oplaeveren (welken Boavenrien? welken
Niederrhein
?).
Van
Zwitserlaand
deur
Duutsland
noar
Nederlaand
heet den Rien op riege:
- Alpenrien
tot an et
Bodenmeer
(deels de grenze tussen Zwitserlaand en Liechtenstein en Oostenriek). Den Alpenrien hef twee boavenlopen: den Veur-Rien en den Achter-Rien, dee bi-j Reichenau, ten westen van
Chur
, samenvleujt. Et Rienwater deurstreumt et
Bodenmeer
en geet weer wieter as reviere vanof
Konstanz
.
- Hoogrien
tot
Bazel
(deels de Zwitsers-Duutse grenze). Et deel vanof de samenvleujing mit den
Aare
wodt deur de Zwitsers
Nederrien
eneumd. Bi-j
Schaffhuse
is den Rienwaterval, den grootsten waterval van Europa;
- Bovenrien
(Duuts:
Oberrhein
) tot Bingen an den Rien (deels de Duuts-Franse grenze);
- Middenrien
(Duuts:
Mittelrhein
) tot Bad Godsbarg. Dit deel van et Riendal is n kloofdal deur den
Eifel
, mit onder aandere den
Lorelei
as karakteristiek punt.
- Nederrien
(Duuts:
Niederrhein
) tot an de Duuts-Nederlaandse grenze.
In Nederlaand vertakt den Rien zich tot in historiese tieden van natuur, en bunt delen van den Rien egroaven veur de waterhuusholding, veiligheid en plaatsbepoaling. Verskillende delen hebt nen eigen name. As den
Nederrien
Duutsland uutgeet, heet zi-j op riege:
Noa Wiek bi-j Duurstede geet den Rien offisjeel wieter as
Lek
,
Nie-je Maas
en
Ni-jen Waterweg
, moar den name 'Rien' leaft veurt in:
In ziene revierdelta vertakt (splitst) den Rien volle, en verdealt doarbi-j zien water. Den
Waal
draegt twee daarde van den ofvuur van de
Boven-Rien
, et
Pannerdens Kanaal
de reste.
Tot an den
diek
(
middeleeuwn
) waren der meer splitsingen. De kleinere streumen - in de
Romeinse tied
mangs nog grote revieren, moar in de
middeleeuwn
al stark an et verzaanden - wierden geliektiedeg mit de bedieking of-edamd. Veurbeelden bunt den
Krommen Rien
en
Olden Rien
, den
Utrechtsen Vecht
, den
Linge
, den
Hollaandse Iessel
. Noast den
Waal
blef alleneg den
Lek
oaver as revier-streum.
Waal
,
Lek
en den
Maas
mundt alle as
estuaria
uut in de Noordzee. De haavns van
Rotterdam
ligt in dit gebeed (
Ni-jen Waterweg
). Et meeste van et Rien- en Maaswater bereikt de
Noordzee
langs den
Ni-jen Merwede
(egroaven), en den (veurmalege)
estuaria
Hollaands Deep
en
Heringvleet
.
Belangrieken zi-jrevieren van den Rien bunt den
Aare
in Zwitserlaand, en den
Neckar
, den
Main
, den
Moezel
, den
Lahn
, den
Ruhr
en den
Lippe
in Duutslaand. Al dizze revieren, op den Aare en den Moezel noa, mundt van de beskrieving van et ontstoan en de gedoante van bargen en dalen an de rechterkante in den Rien uut.
Linksriens mundt under aandere et zi-j riveertjen den
Kalflack
bi-j
Emmerik
uut in den Rien.
As grote reviere is den Rien, noar eerdkundege moatstaven, vri-j jung. Tiedens et
Mioceen
en et vrogge
Plioceen
was den Rien ne kleine reviere dee de brookgebeden in de umgeaving van et
Koln
van noe afwaterden. Dizze brookgebeeden lagen toon dichte bi-j de kuste woardeur den Rien inderdoad ne kleine lengte had. Deur de warkzaamheid van de Baltiese Reviere of ok wal
Eridanos
wodden de kustliene steeds wieter noar et Noordwesten eschovven woardeur de underloppe van den Rien langer wierd. Mit den trogwarking gingen uutendelek ok de brookgebeden vort. De reviere vergreutten doarnoa streumopweerts et streumgebeed. Dit gebeurden veurnamelek tiedens et
Plioceen
en et
Pleistoceen
. Et streumgebeed wierd uutgebreid noar Midden- en Zuud-
Duitslaand
en et noorden van
Zwitserlaand
. Dit ging veural ten koste van et streumgebeed van
Rhone
en
Donau
. Ok delen van et
Maas
-streumgebeed bunt deur den Rien inenommen (
rivierontheufding
), bi-jveurbeeld de boavenloppe van den
Moezel
. Et veraanderen van de revierstreumgebeedn in midden Europa honk samen mit tektoniese beweagingen (veural under invlood van de vorming van de
Alpen
).
Tiedens et Vrog Pleistoceen en Midden Pleistoceen streumden den Rien deur Nederlaand deur de previnsies Gelderlaand, Oaveriessel, Freeslaand en Noordhollaand noar et Noorden hen en mundden in de Noordzee uut bi-j ne kustliene dee in et Noorden van Nederlaand of nog Noordeleker lag. Dit was zowal et geval tiedens
interglacialen
, woarin den zeespegel op vergeliekboare heugte lag as noe, as tiedens
glacialen
woarin den zeespegel volle tientallen meters laeger stond. Tiedens de meeste iestieden lag et Zuden van de
Noordzee
doordeur dreuge. Revieren as
IJzer
,
Maas
,
Schelde
en
Thames
wierden tiedens dizze laege zeespegelstanden zi-j riveeren van den Rien.
Tiedens ene of meer Midden Pleistocene iestied(en) bunt de ieskeppe van
Scandinavie
en
Skotlaand
samen-evleujd tot ene grote ieskappe woardeur ofvleujing van et revierwater noar et Noorden wodden teggen eholden. Et revierwater wodden mit et smeltwater van dizze Noordeleke ieskeppe n smeltwatermeer dat deur nen dorpel ter plaatse van et
Nauw van Calais
van noe 'oaverleep' noar et
Kanaal
. Deur afslieten van laand deur de warking van wind, ies, streumend water en de zee van et ofvleujende smeltwater wierd dizzen dorpel wieter verleagd. As gevolg van dizzen toostaand leep den vroggeren Rien tiedens de doarop volgende iestieden deur et Nauw van Calais van noe en Het Kanaal en mundden uut in den Atlantiesen Oceaan ten Noordwesten van Bretanje, woarbi-j ok Fraanse revieren as den
Somme
en den
Seine
en Britse
Solentreviere
(Dee noe vort is) as zi-j reviere wodden openommen. Dizzen toostand was nog tiedens de letsten iestied (et
Weichselien
) anweazig.
De ligging van de Rien-
delta
noe in Nederlaand (
Waal
,
Nederrien
) is oaverarfd uut de leste iestied. De Rientekke van noe bunt in Nederland (neet de egroaven dele) tussen de 1700 en 4000 joar eleaden ontstoan (en rundumme 1100-1300 n.Chr bediekt en of-edamd).
Tiedens et Pleistoceen moar veural noa et verdwienen van de Baltiese Reviere rundumme ene miljoen joar eleden hef den Rien in midden Nederlaand ofzettingen neerelegd, eerst veural ZO-NW deur Limbarg en Broabant, later meer Z-N deur Oost Nederlaand (Veluwe, Achterhook, Flevolaand) tot in Freeslaand - en steeds in de Noordzee uut-emund.
Den Rienofzettingen bunt mangsmoal good te zeen an de kenmarkende samenstelling. Veural de zwoare mineralen bunt doarbi-j van belang. De samenstelling van dee zwoare mineraleninhold van Rienzaanden weerspeegelt de historie van de reviere. Elke boavenstreumse vergroting van et streumgebeed veugden de uut dat gebeed kenmarkende mineralen an et zaand toe. Dizze veranderingen weerspegelt neet alleneg de historie van de reviere, zi-j bunt ok n heel belangriek hulpmiddel in de Nederlaandse
stratigrafie
. Umdat van sommige gebeurtenissen dee boavenstreums plaatse vindt ne olderdom bekend is en dizze gebeurtenissen in de mineraalinhold zichtboar bunt, bunt dizze olderdommen ok toopasboar op de Riensedimenten dee-t in Nederlaand bunt of-ezet. Enkele
lithostratigrafiese
eenheden dee op ofzettingen van den Rien berost bunt de vorming van Sterksel, vorming van Urk en den vorming van Kreftenheye.
Op zienen tocht streumt den Rien langs, en mangs deur, ne groten trop steaden. Dizze steden stoat hierunder eneumd, mit doarbi-j den over woarop ze ligt. Bi-j steaden an beide overs steet den ziede mit et centrum eerstmoal eneumd.
Langs den Rien in
Zwitserlaand
ligt de volgende steden.
In
Frankriek
ligt an den Rien:
In
Duutsland
ligt an den Rien:
Wat kilometers ten westen van
Emmerik
geet den Rien Duutsland uut en streumt dizzen Nederlaand binnen.
Nen belangrieken plaatsname in verband mit den Rien is veur Nederlaanders ok
Lobith
: bi-j dizze plaetse zol de reviere Nederlaand binnenkommen. Vrogger lag Lobith inderdoad an den Rien, moar in de loppe van de eeuwn is langs et stuksken reviere tussen
Emmerik
en
Arnem
verkorting noa verkorting ewest, zodat Lobith noe neet meer an de reviere ligt.
Een aander darpjen is juust esplitst deur de loppe van den Rien van noe:
Spiek
. En toon vanof 1817 den rechterover van et darp, samen mit Lobith, van Duuts (
Kleefs
) grondgebeed Nederlaands grondgebeed wierd, verlot den Rien bi-j Spyk (op den Duutsen linkerover) Duutslaand, en kump den Rien bi-j Spiek (op den Nederlaandse rechterover) Nederlaand binnen.
Nog n darpsken dat an de grenze ne belangrieke plaetse innam:
Tolkamer
. Den name van et darp kump uut de tied dat doar skippers dee vracht vervoerden van Duutslaand noar Nederlaand tol mossen betalen, den zo-eneumden Tol Kamer.
Lobith, Tolkamer en Spiek beheurt sinds 1985 tot de gemeente
Rijnwaarden
.
Oaver et joar gemiddeld bedreg den ofvoer van den Rien rundumme 2200 m³/s (
debiet
bi-j
Lobith
). De ofvoeren van 1926 en 1995 waren rundumme 13.000 m³/s. In zeer wietgoande gevallen kan dit toonemmen tot ruum 16.000 m³/s (de kanse hierop wodt geschat op 1/1250 per joar). Op et keern van zukke ofvoeren is et onderhold van de
dieken
en de wieze van samenstelling van
uuterweerden
bi-j wet of-estemd (Wet op de Waterkering).
Oaver et algemean wodt de verdealing van den
ofvoer
oaver de verskillende Rientekke, den
Waal
, den
Nederrien
en den
Iessel
, deur
Riekswaterstoat
eregeld. Veural de waterdeepten op de Waal bunt van deurslaggeavend belang veur de skeepsvoart, dus bi-j leage ofvoeren kriegt dee veurrang.
Under normale umstandigheden wod den ofvoer as volgt verdeald:
- 2/3 - Waal
- 1/3 - Pannerdens kanaal (noar et splitsingspunt Nederrien/Iessel)
- 2/3 - Nederrien/Lek (2/9 van totaal)
- 1/3 - IJssel (1/9 van totaal)
De Nederlaandse revierdieken mot waaterstaanden kunnen weerstoan dee hooguut eenmoal in de 1.250 joar kunt bestoan. Veur zeedieken besteet ne veiligheidsheugte eenmoal in de 10.000 joar. Tiedens de
heugwaters
van
1995
mossen echter uut grote gebeden in de
Betuwe
en aandere revierpolders in
Gelderlaand
rundumme 200.000 mensen wodden evakueerd umdat den diek under aandere bi-j et darp
Ochten
et dreigden te begeaven. Et
debiet
bedroog toon 13.000 m³/s.
Deur de
klimaatveraandering
verwacht et KNMI dat den joarleksen neerslag in et streumgebeed van den Rien zal toonemmen. Doarnoast besteet in dat gebeed ne grootse versteadeleking, woardeur den neerslag dee doar vult, sneller tot ofstreuming zol kommen. Riekswaterstoat verwocht doarumme dat den eenmoal-in-et-1250-joar ofvoer in et joar 2050 rundumme 18.000 m³/s zol wean.
Tussen noe en 2015 nomp de ovverheid moatreageln om de kanse op oaverstreumingen neet groter te loaten wodden, ondanks de verwochte klimaatveraandering. Ende 2006 wierd de
PKB
-fase kloar emaakt en
gemeenten
, previnsies en
waterschoppen
goat anvangen mit de uutwarking van de plannen. De moatregelen bunt bedoold as investering in de veiligheid en den leavenskracht van et revierengebeed. Et untwarp
Ruumte veur de Reviere
is in et leaven eropen om te zorgen dat der meer water deur den Rien kan wegstreumen (minder kans op oaverstreumingen) en dit ok op ne ekologische, duurzame wieze te doon.
Plannen veur et inrichten van grote oaverlopgebeeden bunt zowal in Nederlaand as in Duutsland veurlopig neet hoalbear blekken.
Den waterstaand van den Rien bi-j Tolkamer bereiken op
21 september
2003
een leagterekord van 7,06 m boaven
NAP
. Et leste leagterecord kump uut
17 augustus
2003 toon den Rien nen staand bereikten van 7,16 m boaven NAP. Ende september 2003 wierd den staand nog leager en schommelden dizzen rundumme 6,90 meter boaven NAP, den leagsten staand ooit emeaten.
Dizzen leagsten waterstaand in vergelieking mit NAP betekent neet dat nog nooit eerder zo weineg water deur den Rien hef estreumd. Dat toch n rekord is bereikt kump deur de boademligging van den Rien. Den revierboadem bi-j Lobith daalt deur
erosie
rundumme twee centimeter in et joar en snid doarmet as et woare in in et laandskap. Deurdat den boadem daalt, daalt et waterpeil vanzelf met. Ok bi-j dizzen leagen waterstaand van net wat meer dan 7,00 m boaven NAP vuurt den Rien nog ruum 800 m³/s of. Tiedens et leagwater in september 1991 was den ofvoer vergeliekboar, moar bedroog den waterstaand in vergelieking mit NAP nog 7,16 m. Dat was toon n rekord.
Wat voardeepte veur de skeape angeet is et verskil tussen den emeaten waterstaand en de boademlegging van de reviere van belang. Deurdat beiden deur de boademdaling in ongeveer dezelfde moate worden beinvleud heeft bodemdaling weinig effekt op de voardeepte. Der wodden daarumme in 2003 wal een leegterekord in den waterstand, moar gin leegterekord in voardeepte bereikt.
Midden joaren zestig was et water in den Rien stark vervoeld. Der wierd volle ongezuverd ofvalwater in eloosd deur de volle huusholdens en bedrieve langs de reviere. De vervoeling was zo stark dat nagenog al et leaven uut den Rien vort was. De waterkwaliteit van den Rien kreggen den andocht van milieugroeperingen, media en ovverheden. Veur Nederlaand was den waterkwaliteit ok van unmiddelek belang umdat der water uut den Rien wierd in enommen om doar drinkwater van te maakn. De vervoeling deur streumopwearts eleagen gebeeden vormden doarbi-j n groot vroagstuk.
Der kwamen steeds strengere reagels en et water wierd steeds meer ezuverd veur et oavertollege waoter wodden of-evleujd. Ok wierd der een internationaal oaverleg in et leaven eropen deur de laanden dee in et streumgebeed van den Rien lagen: Nederlaand, Duitslaand, Fraankriek en Zwitserlaand. Hier wodden ofspraken emaakt um den waterkwaliteit hoger te kriegen.
Nen sprong veurweerts wierd emaakt noa n ongeluk bi-j et
chemiebedrief
Sandoz
in Bazel in
1986
. Bi-j dit ongeluk streumden grote bulten giftege chemicalien den Rien in. Deur den groten andacht dee dit kreg in de media, wierden bedrieven en overheden an-espoord um den anpak van de vervoelingen en de veiligheid te verbeateren. Ene van de hardnekkegste problemen waren de lozingen van zalt deur de kalimienen in Fraankriek. Zalt is meujlek uut et water te zuveren en vormden een vroagstuk veur den inname van drinkwater in Nederlaand. Anno 2004 bunt ok dizze lozingen beheurlek trog ebracht zodat den kwaliteit van et Rienwater zo verbaeterd dat doar plannen emaakt bunt om den zalm weer uut te zetten in den Rien. Noe krig
thermiese verontreineging
deur keulwater meer andacht
Op de groonden lengs den Rien komt verskillende wilde plantensoorten veur dee in Nederlaand kenmarkend wodt evonden veur dit gebeed. Vol kump uut Midden- en Zuud-Europa en bunt noar alle woarschienlekheid deur et Rienwater an-evoerd. Boavendeen bunt de zaandgroonden dee deur den Rien bunt of-ezet in verholding
kalkriek
, wat ok gunsteg is veur volle soorten. Dizzen soorten wodt binnen de Nederlaandse
floristiek
eneumd mit streumdalsoorten.
Deur den Duutsen deelstoat
Noordrien-Westfalen
is veur den Rien et moatschoppelek anzeen van
Natuurmonument
anevroagd. Et ontwarp
Gelderse poorte
, n samenwarking tussen Nederlaand en Duutslaand, is ne skoolveurbeeld van
natuurontwikkeling
. De belangenteggenstellingen bunt grote, umdat ne hogere waardering veur den natuur kan leiden tot meugeleke anpassingen veur skeepvaort en waterbeheer.
- Auteur Roth, D., J. Warner, M. Winnubst, 2006.
Een noodverband tegen hoog water. Waterkennis, beleid en politiek rond noodoverloopgebieden
. Wageningen Universiteit en Researchcentrum, 158 pp. (
ISBN 978-90-810736-1-5
)
- Zagwijn, W.H.
& Doppert, J.W.Chr., 1978.
Upper Cenozoic of the Southern North Sea Basin: Palaeoclimatic and palaeogeographic evolution.
Geologie en Mijnbouw, 57: 577-588.
- Auteur Zagwijn, W.H. & H. Hager, 1987.
Correlations of continental and marine Neogene deposits in the south-eastern Netherlands and the Lower-Rhine District
. Mededelingen van de Werkgroep voor Tertiaire en Kwartaire Geologie, 24: 59-78.
- ↑
Winkler Prins, 7e druk, 1973,
ISBN 90-10-00036-2
, pg. 699
1326 km lang