Nedersaksische bijnamen
bint informele, vake beschrievende en vake ok grappig bedoelde namen die veur meensen, gebouwen, streken, plaatsen of de bewoners daorvan, enzowieder gebruukt wordt en die evormd bint op basis van de
Nedersaksische taal
. As de namen niet biester vleiend bint, wordt ok wal espreuken van
scheldnamen
of
schimpnamen
, al wordt dizze leste termen hier en daor ok in meer neutrale zin gebruukt.
Zo'n informele (niet deur de borgerlijke staand gebruukte) name is of was niet altied bedoeld um iene de gek mit an te stikken. Een bepaold naampetroon kan ok stammen uut de tied det der miest nog gien vaste achternamen waren en meensen daorumme op aandere, beschrievende menieren uut mekaar ehaald mussen worden.
Mit een bijname in de Nedersaksische streken gunk 't mangs wieder as een informele name die deur de naoste vrunden veur iene gebruukt wordden. In sommige streken had iederiene een bijname, waor de lu kunniger mit waren as mit iene zien deupname. "D'r woonden oak zoo veul kinders in de buurt en ze hadden allemaol 'n beejnaom en daor heurden ze veul beter nao as nao hullie echte naom", schreef de in
Doezebarg
geboren domeneer W.J.J. Velders (1882-1939) in zien bijdrage veur de bundel
Bij ons, in 't land der Saksers
(1925).
In dizze vorm wordt een beschrievend begrip (vake in 't meervold) veur de veurname of de hiele name ezet. Bekende bijnamen van dizze vorm bint
Buizen-Beernd
veur Bennie Jolink, zanger van rockgroep
Normaal
, en
Brekken-Jan Schampschot
veur Jan Manschot, drummer van de groep. In 't leste geval is 't darde element een woordspeling op de achtername.
Wiedere veurbielden bint historische
Zwolse
stadstypes as
Bokken Miene
(een vrouwgien det altied de geur van heur bokken mitdreug),
Klokken Manusien
en
Bollen Miene
(een veeverkoopster, waorbij Bollen verwis naor
bolle
(stier), mar ok mit inegeven ewest kan hebben deur heur stevige postuur),
Voele Elsien
en
Blauwe Ale
.
In zien
Zwolsche Sketsies
gef
Willem Kloeke
de veurbielden
Ezel-Willem
(een stalholder die ezelinnenmelk verkocht),
Eier-Mannus
(handelaar in eier) en
Skelandieke
, veur een Dieke wie heur bijname ofeleid was van de bijname van heur moeder,
Skele-Anne
. Een aandere Zwollenaar, een verkoper van feestpergramma's mit Keuninginnedag die mit korte naarms was geboren, worrden
Armpien Nagtzaam
enuumd.
In de schrieverije van
Karl Naber
uut de
Graofschop Benthem
vien ie de hasies
Knieptangen Harmtien ut'n Pallert
en
Krusstatts Fritz ut'n Stubbenbrook
.
Een veurbield hiervan is
Harm Dreum
veur de
Dreentse
schriever
Harm Tiesing
. Onder de Zwolse stadstypes haj onder aandern
Bette de Nakke
,
Enneman de Klunderape
en
Kobussien Kak
. De Dreentse schriever
Peter van der Velde
ondertiekende zien stokkies veur Dreents letterkundig tiedschrift
Roet
mit
Bastiaan Brobbel
, een schrieversname die op de liest van een bijname eschoeid is (zie
brobbel
wiederop).
Veurname + "van" + name van partner of familie(lid)
[
bewark
|
bronkode bewarken
]
Veurbielden van dizze vorm bint
Wimken van Dientje
veur bassist Willem Terhorst van de rockgroep
Normaal
,
Meine van Meintien
veur de
Aoveriesselse
torfmeter Meine Veen, die etrouwd was mit Meintje (Meintien) Bijkerk, en
Mans van Kottel-Beernd
, deur
Jan Waterink
as "[i]ene van mien schoelkammero" benuumd in de stokkiesbundel
Bij ons, in 't land der Saksers
(1925).
Riege namen die 't femilieverbaand angeeft
[
bewark
|
bronkode bewarken
]
Mit een riege namen, mangs vrij uutebreid, kan anegeven worden van wie iene der is. Dizze gewoonte kan stammen uut de tied det achternamen nog niet vastestunden en der minder veurnamen in ummeloop waren, waordeur meensen uut mekaar ehaald mussen worden deur de femilieverbaanden uut te spellen. Meensen kwamen dan vake bekend te staon onder een specifieke riege namen, waor ok scheldnamen en geografische plekken in emengd kunden worden. In
Lucas Jonker
zien roman
Harm Boer'nlev'n an de Riest
(1929) koomt beveurbield veur:
Jan Mulders Aorends Geu
(Geu, zeune van Aorend, zeune van Jan Mulder) en
Klaos van die van Jan Mulders Aorend
(Klaos, ien van de kiender van Aorend, zeune van Jan Mulder.)
Buteruut bij
Amingen
in de gemiente
Stappest
woonde
Jan Redderties Klaos
, dus een Klaos van iene die op zich weer de bijname Jan Redderties had (uut een artikel van Klaos Russcher in
Staphorsts verleden
). In de novelle
Graedske
(1955) van de Tweentse schriever
Johan Gigengack
wordt een
Siepel-Janneke van Grada Wennink oet Hoksebarge
enuumd. Ok in de roman
Luuks Hilbers jonges
(1935) deur
Hendrik van Dijk
uut
Runerwold
koomt verscheiden namen van dit type veur. De titel van de roman zolf is de collectieve bijname van de zeuns van Luuks Hilbers, aover wie de roman giet. Ok wordt der onder aandern enuumd:
- Jan Hilbers Jantien
(Jantien, dochter van Jan Hilbers)
- Jan Hilbers volk
('t gezin van Jan Hilbers - vergeliekt
Gerrit Kuipers
zien bundel
Belevenissen van
Luuks Battelings volk
en aner verhalen
(1960), en
Klaas Jassies
zien roman
De Leestinkleu
(1949))
- Karst Karsiesvolk
('t gezin van Karst Karsies)
- Karst Karsiesen Zwaane
(Zwaane, de vrouwe of dochter van Karst Karsies)
- Freerk Oorns Appien
(Appien, zeune van Freerk Oorns [Aorends])
- Oome Luuk's Fommechien van 't Veene
(Fommechien die op 't Veene woont, de vrouwe of dochter van Oome Luuk)
- Jan Beerns Kleussies volk uut De Schippers
('t gezin van Kleussien, dochter van Jan Beerns, det woont in De Schippers)
- Hillichien van Poesten Klaos mit Eule
(Hillichien, dochter van Poesten Klaos, ok Klaos de Poeste, en die zien vrouwe Eule)
- Jenne van Woltertien van Jan Barties Maaie
(Jenne, dochter van Woltertien, dochter van Maaie, dochter van Jan Barties)
Veurname + van/uut de/'t/'n + geografische verwiezing
[
bewark
|
bronkode bewarken
]
Hier wordt verwezen naor de streek waor iene woont; vake giet 't um een klein gebied det onder een onofficiele name bekendstiet. Veurbielden uut
Lucas Jonker
zien roman
Harm, de boer van 't Hoogelaand
(1939):
Grote Klaos van 't Zaand
,
Triene van de Oldenkaamp
,
Marre van de Maot
,
Derk van de Braombarg
. In Jonker zien
Harm Boer'nlev'n an de Riest
(1929) hej een
Mannes uut de Tute
. Uut
Riessen
stamt de bijname
De Mosboer
(mit stille
r
in 't eerste lid) veur iene Meijerink die boerde in
n Mors
, een drassig gebied net buten de stad.
De
Stellingwarver
schriever
Wiebe Jager
(1912-2001) gebruukte as schrieversname
Wube Lamers van de Kuunderwal
. Een veurbield van een
Eanterse
bijname is die van de klompenmaker Hermannus Pluimers, die bekend stund as
Mans van'n Ab van Gediene oet'n Diek
; hierbij lop een riege femilieverbaanden uut op een geografische verwiezing. In de schrieverije van
Karl Naber
uut de
Graofschop Benthem
vien ie de hasies
Knieptangen Harmtien ut'n Pallert
en
Krusstatts Fritz ut'n Stubbenbrook
: een beschrievende bijname plus een geografische verwiezing.
Van de
Veluwse
schriever
Lambertus Bosch
(1875-1954) verschenen in de jaoren twintig van de twintigste ieuw
Twintig Riempies van
Bat achter de Meule
en
Riempies van Bat achter de Meule en Zien Massepant
. Een aandere Veluwse schriever is
Gait van de Renderklippen
(de
Renderklippen
is een heidegebied tussen
Epe
en
Heerde
). De schriever
Arie Hofstede
uut Heerde gebruukt ok de schrieversname
Aornd van 'n Costerscamp
. Nog weer een aandere Veluwenaor,
Hermen Bomhof
, gebruukte as schrieversnamen onder meer
Harmen van 't Hinkelt
en
Lammert uut de Lende
.
De schrieversname
Hennik van 'n Scheenken
van de Almeloer
Henny Hamhuis
(1927-2011) lek qua structuur naor een geografische plekke te verwiezen, mar is een woordspeuling op zien achtername (
schinke
- ham).
Veurname + "mit de" + beschrievend begrip
[
bewark
|
bronkode bewarken
]
In dizze vorm volgt op de veurname de toevoeging "mit/met de(n)" en dan 't beschrievende begrip. 't Begrip verwis dan oftewal naor iets wat typisch an iene is, of een attribuut det een persoon vake bij hum hef of drag. Veurbielden bint
Zwolse
stadstypes as
Anton met de bienties
(die op kroeme bienen leup),
Diene met de musse
,
Jan met de bellegies
en
Trui met de pappen
(
pappen
bint de titten van een koe, een verwiezing naor Trui heur fikse borsten). Een feguur uut de
Nedersaksische mythologie
wie zien name dizze strucuur hef, is
Derk mit de (zeuven) hundties
, ok wal
Derk met den beer
.
Aover de winkelier
Jopik met de konte
schreef
Willem Kloeke
in zien
Zwolsche Sketsies
:
- 'k Eb 'm vaeke e-ziien, diie Jopik; meestal liep-e in of biej zien winkel in zien boezeroen met 'n paer stevege
ulpzeels
over de skolders en dan att-e 'n brooek an met piepen, diie 'n paer andenbreed te kort waeren en met 'n bovenstuk, dat vaste twiie andenbreed te lang was, zoo da-k maer zeggen wil, dat zien kleermaeker niiet onskuldig was an zien lilleke naeme.
Een veurbield hiervan is
't Spittertien
veur de archeoloog
A.E. van Giffen
, bekend van 't in kaorte brengen van de
hunebedden
. Veurbielden onder twintigste-ieuwse Zwolse stadstypes bint
de Boeklappe
,
de Skele
,
de Bosape
en
de Kalkenneuze
. Veurbielden uut
Riessen
bint
De Pruuse
veur een Nieuwenhuis en
Vretzak
veur een Wolterink.
Bepaolde woorden, mangs zunder dudelijke betiekenis, bint in vaste ummeloop as woorden die vake as bijname van personen gebruukt wordt. Veurbielden uut 't
Stellingwarfs - Nederlands Verklarend Handwoordenboek
bint
bofferd
of
pofferd
(zunder bezundere betiekenis),
maelpoede
(bijname veur een
mulder
) en
brobbel
(veur iene die brabbelt, muite hef mit de
r
of slecht verstaonber prat).
Bijnamen op basis van wat iene vake zeg
[
bewark
|
bronkode bewarken
]
As iene bekendstiet um een bepaolde uutspraoke kan det de basis van zien bijname vormen. In zien
Zwolsche Sketsies
gef
Willem Kloeke
de veurbielden
Weet iej?
,
Za-k maer zeggen
,
Biej veurbeeld
en
Ma-'k barsten
. De leste was een harbargier die bij 't opdissen van starke verhalen vake zee: "Ma'k barsten, as 't niiet woeur is!"
Ok
de olde Verdikkemij
, uut
Lucas Jonker
zien roman
Harm Boer'nlev'n an de Riest
(1929), lek hiervan een veurbield te wezen. In een verhaal van Willem Haandrikman in Dreents letterkundig tiedschrift
Roet
wordt
Jobk Goffedomme
opevoerd, die nogal ies lop te schelden.
As soortement femiliename wordt ok wal de huusname (hoesnaom, ezw.) gebruukt, die slat op 't huus (vanolds de boerderije) van herkomst. Een veurbield uut
Barger-Oosterveld
, gemiente Emmen: een femilie die de femiliename Gerdes annaamp, stund eerder bekend as
Botkes
, naor heur boerderije, 't
Botkeshoes
. 't Begrip huusname kan ok in briedere zin gebruukt worden veur de bijname.
- Dreents
- bijname
,
bijnaeme
,
bijnaom
- hoesnaam
,
hoesnaom(e)
,
huusname
,
huusnaeme
- scheldname
,
scheldnaeme
,
scheldnaom(e)
(uutspraok mangs
sk-
)
- schempnaom
- schimpname
,
schimpnaeme
,
schimpnaom(e)
(uutspraok mangs
sk-
)
- Sallaans
:
- biename
,
biename
(ook
bi'j
-)
- scheldname
,
scheldname
(uutspraok mangs
sk-
)
- schimpname
,
schimpname
(uutspraok mangs
sk-
)
- Stellingwarfs
:
- bi'jnaeme
- schelnaeme
(uutspraok
sk-
)
- schimpnaeme
(uutspraok
sk-
)
- Tweents
:
|
- Artikel "Bijnamen" op de Digitale Drentse Encyclopedie
- J.P. van den Berg c.s. (1986),
Van Reestdal tot Beentjesgraven. Van Kievitshaar tot Kievitsnest
, Zwolle: Natuur en Milieu Federatie Overijssel
- Henk Bloemhoff (2005),
Stellingwarfs - Nederlands Verklarend Handwoordenboek
, Berkoop/Oldeberkoop: Stichting Stellingwarver Schrieversronte
- Hendrik van Dijk (1935),
Luuks Hilbers jonges (Dialectschetsen uit het Drentsche dorpsleven)
, Deventer: Æ. E. Kluwer
- Jan Dijkslag (2006), 'Binnenstad Zwolle', uut:
De Kringe
, sketsies deur leden van de
Zwolse Dialektkringe
binnen de Dialektkringe Salland en Oost-Veluwe
- Willem Haandrikman (2022), 'In de marge', in Dreents letterkundig tiedschrift
Roet
, veurjaor 2022
- Lucas Jonker (1929),
Harm Boer'nlev'n an de Riest
- Lucas Jonker (1939),
Harm, de boer van 't Hoogelaand
, Moppelt: Boom
- Heufdstok 'Skeldnaemen' uut W. Kloeke (1931),
Zwolsche Sketsies
, Zutphen: W.J. Thieme & Cie
- Minke Kraijer, Henk Mulder, Dick Visscher en Philomene Bloemhoff-de Bruijn (2008),
Op zien Zwols: Woordenboek van de Zwolse taal
, Kampen: Iesselakkedemie
- Minke Kraijer (2020),
Zo was Zwolle: de jaren 50, 60 en 70
, Zwolle: Waanders
- Janna van der Waarde (1991),
'Eb ie ze ook nog 'ekend? Zwolse veraelties deur Janna van der Waarde
, Zwolle: Waanders