Karel van 'n Notaris
Karel Diederik Schonfeld Wichers
(
Naarden
,
1901
-
Ryssen
,
1993
), better bekend under syne
skeldnamen
Karel/Karel van 'n Notaris
was kandidat-notaris, mar in Ryssen en umstreaken voaral bekend as skryver van et eyrste vulleydige woordebook van et
ryssenske
dialekt (1959) en de twentsk-neaderlandske en neaderlandsk-twentske woordeboke (1979). Hee was nen broder van
Herman Schonfeld-Wichers
, ouk nen bekenden skryver.
Doar dat hee sik afsunderden in et wold rund Ryssen, is der verholdingswys weinig oaver em bekend.
Schonfeld-Wichers har in
Amsterdam
eleyrd voar advokat (Meyster in de Rechten), en voar notaris in
Den Haag
. Et verhaal wil dat hee up den dag van syne officielle anstelling koys voar een vry leaven, under et motto "lever vryheid as geld". Hee troak sik terugge in 'n bos, war as hee selv ne boomhutte bouwd har. Dat gebroak hee as syn woanhuus. Syn broder Herman bouweden later ouk een huusken in etselvde bos. Do as Herman na
Gronningen
verhuseden, verwesselden Karel syne hutte voar den van Herman.
"Menear Karel", so as ryssenders em noomden, hold van de anweasigheid van anderen, mar nit um selv in de belangstelling te stan. Hee organiseerden regelmatig musikavenden, war hee dan selv med synen
trekkebudel
verskes medspollen deyd en underwyl de domalige joagend uuthoyrden oaver de ryssender sprake.
Van ne olde
Renault
-vrachtwage makeden hee de allereyrste
camper
, den as hee de
Kueklkoare
(koykelkare) doypeden. Darmed troak hee reygelmatig med kunnigheid (meysttyds junge lude) doar
Europa
(u.a. med
Harm uut Ryssen
). Geld verdeenden se dan doar seisoonswark te doon, so as byvoarbeald druven plukken by de wynburen in
Frankryk
. Disse reisen beskreav hee in synen bundel
Raejsbreewe oet de Kueklkoare
(Reisbreve uut de Koykelkare). Ne andere reise voorden em in
1955
nar
Sicilie
, waroaver hee in
1985
et book
Noar 't Vuerspiejige Aejlaand
(Nar et Vuurspyige Eiland) skreav.
De Koykelkare is upekocht doar een stel ryssenders dee as et ding upelapped hebbet. Se hebbet der ouk oare
sleaphuttenvereynige
nar enoomd.
[1]
De meyste bekendheid kreag Schonfeld-Wichers med syn woordebook van et ryssenske dialekt van voar 1959, warvoar hee syne eygene skryvwyse uutdachten. Disse skryvwyse was slim fonetisk, up
neaderlandsken
grundslag. Samenestelde woorde en "neaderlandske" woorde loat hee vort. Ouk was hee den eyrsten voarsitter van de lokale heymkundevereynige. Et woordeboken was bedoold as 'instap voar et ryssensk'.
Schonfeld-Wichers was een unmundig sekuur man. Na voale upmarkingen en anwysingen van andere ryssenders skreav hee in 1970 noch een byvoogsel by et woordeboken. Dat loat hee uutgeaven in
De Driemaandelijkse Bladen
van et
Nedersaksisch Instituut
van de ryksuniversiteit Gronningen. In dat byvoogsel stunden noch voale meyr woorde en uutdrukkingen. Et boken is al jaren uutverkocht, mar word in 1996 in kleine antallen vannys edrukked um te vyren dat de Stichting Oudheidkamer Riessen 45 jar bestund. Et byvoogsel wor hyrby nit upenoamen, mar beide sint nu online as
pdf
te krygen.
In
1979
kom hee med et uutgebreide
Woordenboek Nederlands Twents
warin as hee syn nye byvoogsel van 1970 selv in verwarked har. Noast oaversettingen van woorde gavven hee ouk uutgebreide kulturele beskryvingen. De nit-ryssenske twentske woorde "verryssenskeden" hee, umdat dat volgens em et oorsprunkelike twentsk was en de andere soorten ne "verkorte uutvoring." Daruut bleak syne starke gevoolsband med Ryssen en et ryssensk. Et geavt een good beald van et ryssensk, Ryssen en Twente in de vroge
20. eywe
, mar en akademisk bookwark kan et dardoar nit enoomd worden.
"
...Maar bij de bovenbedoelde verkorting gaat het om iets heel anders, namelijk het weglaten van "e"-s die juist wel betekenis hebben in het woord. Het zijn, grammatikaal geordend, de volgende:
De "e" als voorvoegsel van het verleden deelwoord en die dit in veel gevallen onderscheidt van de onbepaalde wijs of van vormen van tegenwoordige of verleden tijd, bv.: egoan - goan; ezeen - zeen;
[...]
De "-e" aan het eind van vrouwelijke naamwoorden, passende bij het lidwoord "de" er voor, of "ne" ofwel een bijvoeglijk naamwoord. Behalve dat het aardig klinkt, wordt de eindmedeklinker erdoor verduidelijkt, die anders bij vlug of binnensmonds praten moeilijk verstaanbaar kan worden, bv: zonne leeve vrouwe; wolle; henne, komme.
[...]
"
[2]
Wat ryssenders proberet al jaren een standbeald voar Schonfeld-Wichers in Ryssen te krygen, mar dar wil de gemeente noch nit an. As klein protest steyt darumme syne foto in de nye uutgave van et ryssenske woordeboken.
Karel bedachten syne eygene skryvwyse, um dat den voar et (ryssensk) twentsk noch neet bestund. Hee hanteerden as basis et hollandsk voar de klank-letterverbindingen, mar wydters was de skryvwyse slim up klank erichted. Toch was Schonfeld-Wichers nit kunnig med et
Internationale Klankenskrivt
. Hee hold der reakening med dat syne leasers meysttyds mar kort nar skole gungen en enkel een beaten hollandsk harren leyren leasen en skryven. Dar probereden hee by an te sluten. In syn
Woordenboek Rijssens Dialect
deade hee in et
Voorwoord
by yderen afsunderliken klank nen uutleg.
Bij de spelling heb ik mij een tweeledig doel gesteld, namelijk de woorden goed weergeven, zoals ze werkelijk uitgesproken worden en een eenvoudig geheel van regels te volgen, met vermijding van tekens, die niet beslist nodig waren. (...)
Een in het Rijssens veel voorkomende klank is die van het Engelse "but" of het Duitse "Kopfe" als ze kort, en van het Franse "soeur" of het Engelse "world" als ze lang is. Door dialectschrijvers wordt voor de korte meestal het Duitse teken "o" gebruikt, Maar verschillende overwegingen hebben mij er toe gebracht dat niet te doen. Deze klank is namelijk geen variatie van de "o", maar van de "u"; tussen haar en "u" van bv. "put" bestaat een soortgelijke betrekking als tussen de "o" van "los" en die van "dof". Daarom gaf ik de voorkeur aan het teken: "u". De lange klank kan dan volgens de algemene regel (achtervoeging van een "e") weergegeven worden door "ue", terwijl men bij het Duitse teken dan zou moeten komen tot "oe", dat onduidelijk is en aan de "oe" of aan "ooee" doet denken. Ook is bij het schrijven het zetten van een ' eenvoudiger dan van ".
Koarel skreav as voarbeald
woorde
as
wuere
. Um leysers te laten wennen an synen styl, skreav hee achterin et woordebook een kort verhaal, vulledig in dee spelling.
|
Paragraaf 1:
Teegn de tied dat uern keal dr zoowat wier kon wean oet t venne, lear Gediene zik in n blootn hemdrok, n boontn dook umme en t kaapjen op, ouwr de oondrduure. Dat zo'j ook vuur de wille doon op zonnen moojn zomroawnd; dan is dr leawndigaejd genog achtr de groote eekne bueme langs de Hoar. Ze keek de kaante van n Lechnboarg op, mer nog ginnen keal. wal kum doar Mans met peard en huejwaage tusken de bueme duur en huel skuuns op t hoes an dat an dezelde kaante lear as t uere.
(...)
|
Een ander kenmark is et radikaal vordlaten van den stummen -e, selvs voar -r en -l. In boavenstand stukken stat byvoarbeald de woorde
oondrduure
(underdoare), zomroawnd (sommeroavend) en
achtr
(achter).
De Weawr
. Voarbeyld van wandversyrige med Karel syne skryvwyse.
Schonfeld-Wichers was den eyrsten den as syne ryssenske skryverye officieel uutgavven. En umdat hee een heyl antal junge gaste begeleiden dee as later in Ryssen en voar de sprake invloodryke lude worden, so as
Harm Agteresch
en
Gerrit Kraa
, kreag syne skryvwyse al gau voot an den grund. Der was ja nit wat anders. Syne skryvwyse wordt tot up den dag van vandage noch ebruked in officiele naams so as de
sleaphuttenvereynige
De Kueklkoare,
postseygelversamelgruup
'n Poszeagl,
de meyste
skealdnaams
en geavelversyringen.
- Alle jaren in
maert
dut de gemeynderad van
Ryssen-Holten
vergaderen in et neadersassisk. Et radslid wat et "mooyste" plat dut, krigt den
Karel van 'n Notaris Wesselbeaker
.
- In 2019 wor syn woordebook neaderlandsk-twentsk van 1979 vannys uutgeaven.
- Woordenboek Rijssens dialect
(1959)
- Woordenboek Nederlands Twents
(1979)
- Woordenboek Twents Nederlands
(1983)
- Noar 't Vuerspiejige Aejlaand
(1985)
- Raejsbreewe oet de Kueklkoare
(1989)
- Belcampo
(Herman Dietrich Schonfeld-Wichers, Karel synen broder)
| Bronnen / wellen:
|
- ↑
F.G.W. Lowik (2003),
De Twentse Beweging : strijd voor modersproake en eigenheid.
Gronningn: Rieksuniversiteit Gronningn.
'Wie is wie?'
(pdf)
- ↑
Schonfeld Wichers, Mr. K.D. Woordenboek Nederlands Twents. Hengelo: Uitgeverij Broekhuis. p.13
|