Homo erectus
(
latyn
voar
de rechtupgande menske
) was ne menskachtige wat tusken 1,9 miljoon en 140.000 jar weaderumme leavden tydens et
Pleistoceen
.
Homo erectus
was de eyrste menskelike voarolder den as sik oaver
Eurasie
verspreiden, van et
iberisk skyreiland
tot an
Java
an to. Umdat se voar et eyrste in Asie untdekked sint, noomt se se in Asie vake
H. erectus sensu stricto
(in strikte sinne) en dee van elders
H. erectus sensu lato
(in rume sinne). De
Homo erectus
dee in
Afrika
vunden sint, lyket nakommelingen van verskillende menskelike soorten, sou as
H. heidelbergensis
en
H. antecessor
en den eyrsten wordt vake ouk anweasen as rechtstreyksen voarolder van de
neanderdalers
,
denisovanen
en uuteandelik ouk
de moderne menske
. Asiatiske
Homo erectus
koanet voarolden weasen van de
Homo floriensis
en ouk
Homo luzonensis
. Darumme is et lastig vast te stellen wonneyr as se precys uutstorven sint. Ouk gevt et noch verskillende voarstelde undersoorten, dee mangs wal en mangs nit erkend wordet. De 'jungste' dudelik herkenbare
Homo erectus
fossilen sint de Solo van Java, rund 117.000 tot 108.000 jar old.
De soarte leavden voaral na
Homo habilis
, mar et kan good weasen at beide soarten tydens ne wisse tyd tegelyke leavden en ne noch unbekende gemeynskappelike voarolder hebbet.
De rechtupgande menske had nen menskelike gang en lyfsverholdingen en was de eyrste menskelike soorte med een plat gesichte, uutsteakende noase en verminderd lyvshar. Se hadden uuteynloupende harsengrotte afhangelik van de gruup, tusken dee 546 en 1251 cc. De harsens warren vro in et leaven al volgroid, warmed se ne kortere kindertyd kenden en minder olderbeskarming as de moderne menske. In doarsneyde warren se tusken 146 en 185 centimeter grout en woagen tusken de 40 en 68 kilo. Manslude en vrouwlude warren ungeveyr eaven grout, wat up monogamy kan wysen. Huudskloor hung moagelik af van de steade war as se woaneden.
An de
H. erectus
wordt de
Acheuleaan
-steynen gereydskappen toskreaven. Se warren nar vermoden de eyrste menskachtige dee
vuur
gebruken kon, in organiseerde grupen up jacht gung, sorgden voar seke en gewunde gruupsgenouten, de seyen bevarden en ouk moagelik kunst makeden. Vindsteades latet vake seen dat se grottere deers atten so as koachtigen en
olifanten
. De houge afhangelikheid van vleisk had te maken med de toneamende harsenumvang. Ouk al warren de grupen dudelik socialer as voargande menskachtigen, et is nit dudelik of de rechtupgande menske kuren konde. Toch wordt der links en rechts wal annoamen dat se ne ard grundsprake hadden.
Skeadel van
H. e. pekinensis
, med en plat gesichte,
uutsteakende brouwe
, en nen
verdikking
boavenup
De rechtupgande menske had een plat gesichte in vergelyking med vrogere menskachtigen, ne verdikkede ougenbrouwe en ne laege platte skeadel. Ouk hadden se saggitaal, frontaal en koronaal verdikkede rande (war de
fontanellen
van kinder an mekander groit). Dat wist up ne verdikking van de harsenpanne. Toch is dat up
CT-skans
nit te seen. Voaral et stukke an de achtersyde van de skeadel an de underkante, de
squama occipitalis
, is upmarkelik voale dikker as by moderne mensken.
De meyste fossilen latet seen dat de
Homo erectus
de eyrste menske was med ne voaruutsteakende noase. Geleyrden meynet dat dat was um vucht vaste te holden by et inademen van droygen lucht. De
amerikaanske
psychologe Lucia Jacobs meynet dat de voaruutstande noase was um ruukrichting te bepalen um beater te navigeren en oaver langere streaken te migreren.
In doarsneyde hevt de rechtupgande menske ne harseninhold van ungevaar 1000 cc, al sint der in
Georgie
,
Kenia
en
Etiopie
kleinere fossilen evunden. De meyste
Homo erecti
hadden harsens tusken de 546 en 1251 cc, wat grotter is as de variaty in mensken en
chimpansees
, mar minder as dat van
gorilla
’s.
Up de tanden had de
Homo erectus
de dunste lage
glasuur
van alle menskachtigen in et Plio-Pleistoceen. Glasuur sorget at tanden nit breaket up hard eaten, mar maket tegelyke dat der nit doar steavig eaten hen te snyden is. Net as eyrdere menskachtigen had hee nen dikkeren
kennebak
as alle hudige mensken en ape. Den kennebak weaderstund draiing by hard byten en kunde dus grouten bytkracht lyden. Toch is noch altyd nit dudelik warvoar. De kusen hebbet ouk vaker putjes as dee van
H. habilis
, wat der up wist at
H. erectus
meyr brous voder at. Allens dudet der up at
H. erectus
beater doar steavig voder snyden kunde as byten up hard eaten. Darmed wor et anbud van wat se moagelik kunden eaten ouk kleiner, wat angevt dat se meyr gereydskappen gungen gebruken.
Net as moderne mensken was der by
H. erectus
flink wat underskeid in grotte. De vulwassenen warren tusken de 146 en 185 cm grout en tusken de 40 en 68 kilo swar. Et verskil sat em vake in leavumgeaving, starvte en vodingsgewoandes. Net as by mensken mar nit as by groute ape is der nauweliks verskil tusken manslude en vrouwlude, al is der nit voale fossilkennis.
De rechtupgande menske had ungeveyr de selvde lidmatsverholdingen as moderne mensken, wat kan duden up menskachtige beweagingen. Evundene
H. erectus
-spoars in Kenia wyset up ne menskelike louppas. De skolders leaken ouk voale up dee van de menske en lyket te wysen up de kunde um spears te smyten. Den
ruggengrat
had ne menskachtige krumming en eavenvolle warvels.
Et is nit dudelik wanneyr et lyfshar minder wor in den menskeliken stamboum. Genetisk undersook wist up een dunker vel (houge aktiviteit in de
melanocortine 1
-untvanger), sou’n 1,2 miljoon jar terugge. Dat kan wysen up harlousheid, wardoar et vel bloutsteld wor an skadelike UV-straling, wat dunker vel nen noudsaak makeden. Ne andere verklaring is dat de
Homo erectus
sou’n 3 miljoon jar terugge
skaamluse
kreag van gorilla’s en dat versoorting van gorillaluse nar menskenluse enkel kunde doardat de menskelike kante rund dissen tyd de meyste hoare kwyt was. Et kan good weasen dat blout vel pas in et pleistoceen nadeylig wor, umdat de toneamende helling van de
wearld
-as (wat ouk de
ystyd
veroorsakeden) sorgden at der meyr sunnestraling up de aerde dale kom. Dat solde dan beteykenen at Australopitekus de eyrste harlouse was. Mar dee leavden dan weader up hougere grunden war et kolder was. Um warm te blyven hadden se har noydig. Noordeliker leavende
Homo erectus
-volker untwikkelden moagelik lechter vel um
Vitamine D-tekort
up te vangen. By en evunden fossil uut
Turkye
wor et eyrste geval van
tuberculose meningitis
untdekked. Dit kumt vake voar by lude med dunker vel dee in noordeliker streaken woanet en dardoar een Vitamine D-tekort untwikkelt. De kaalheid likt verband te holden med sweaten, mar en verminderd antal parasiten en
seksuale koase
kan der ouk med te maken hebben.
Et eanigste fossile bewys voar grupsforming kumt van veer vindsteades in
Ileret
in
Kenia
. Dar sing 97 vootafdrukken van 1,5 miljoon jar old evunden, van tenminsten 20 lude. Eyne van de spoargrupen likt up grund van de grotte vulleydig van kearls te weasen. Dat mag der up wysen dat see med ne specifike taak gangs warren, sou as jagen of eaten soken, of grenswachtloupen. As dat sou is, solde dat ouk angeaven dat de
Homo erectus
taakverdeyling kenden voar kearls en vrouwlude. Dat underskeidet menskensamenleavingen van ape en andere sociale deers. By moderne mensken dee noch as
jager-gadderaars
leavet, gat de kearls vake up de gevoarlike jacht nar groute deers, terwyl as de vrouwlude en kinder rundgat um vruchten en planten te soken.
De harsens van de rechtupgande menske warren eyrder vulgroid as van de moderne menske. Dat wil seggen dat se rapper vulwassen warren en dat se minder tyd kwyt warren an upvoding en kindersorg.
Umdat de
Homo erectus
-mannekes en -vrowkes nar verholding eaven grout warren, neamt geleyrden an dat se monogaam warren. Verminderde geslachtelike lyvsverskillen in aapachtigen wordet vake in verband ebrachted med dit voordplantingsstelsel. Of et echt sou is, blivt giswark. Grupen van andere apesoorten bestat meysttyds uut eyn manneke en nen heylen koppel vrowkes. As de
H. erectus
monogaam was, kan dat veroorsaked weasen doar ne toname in lyfsumvang van de vrouwlude, wat ouk ne verandering in vruchtbarheid medbrachten. Darmed wor ouk de rulle en et gedrag van erectusvrouwlude anders en kunden mannekes gin harem meyr underholden.
Grottere harsens bedudet vake meyr vleisk as eaten en dardoar meyr kaloryinname. Et kan ouk good weasen dat de ingewanden van de
H. erectus
, dee voale energy noydig hadden, kleiner worden. Groute ape hebbet grottere ingewanden um vet te konnen maken uut gistende planten. Et plantardige wor vervongen doar deerlik vet, wardoar meyr energy nar de harsengroi kunde. Dardoar groiden in doarsneyde de harsenumvang, terwyl as se deselvde kaloryinname bleaven noydig hebben as oare voarolden. De rechtupgande menske mag de eyrste eweasd weasen dee jaagden en versamelden, um de vergroutede vrage nar vleisk an te konnen. Um et wark an te kunnen, musten se wal samenwarken, jagen en versamelen en uuteandelik voodsel deylen.
Up vindsteades van de
H. erectus
sint eatensresten vunden van
olifanten
,
noashoorns
,
nylpaerde
, koachtigen en
swynen
. Der worden voale eatensresten vunden, wat kan duden up voodseldeyling en upslag voar later bruuk. Et likt der up dat
H. erectus
slim afhangelik wor van grout wild. De verdwyning van de
H. erectus
wordt rechtstreyks koppeld an et uutstarven van de eurasiatiske woldolifant in et
Middenousten
. Vanselvs hung et voodsel slim af van de umgeaving warin as se woanden. Up ne vindsteade in
Israel
atten de inwoaners 55 soorten vruchten, groonten, soade, noaten en knullen. Ouk deaden se wat planten roysteren um se eatbar te maken. Wyders atten se noch
kruupdeers
,
amfibieen
,
voagel
, waterdeers en
viske
, noast skildpadde en krokodillen.
Oldowan
-hakbylen bleaven noch tot 1 miljoon jar leaden in bruuk
Syd- en voaransichten van ne stark bewarkede acheuleaanske vuustbyle.
De
acheuleaanske
steynbewarkingen wordet an
H. erectus
toskreaven. See warren de eyrsten dee steynsplinters groater as 10 cm gebroaken as
vuustbylen
, messen en kloyvers. Se warren groater en swoarder, mar hadden skarpere, beitelde kanten. Et is anneamelik dat se voar meyrdere saken bruked worden, sou as holt hakken, vleisk snyden en planten vermalen. In 1979 meynden den amerikaansken paleontoloog Thomas Wynn at der voar et gebruuk van de acheuleaanske technology insicht en voaruutdenken noydig warren. Darmed was et ingewikkelder as de
Oldowan
-technology, warby keien ginne standaardform, grotte, doarsneyde en symmetry hadden. Darumme meynden hee dat der weinig verskil in basisintelligenty is tusken
H. erectus
en de hudige menske. De latste 300.000 jar solde der kultureel weinig veranderd weasen nargelang de toneamende intelligenty. Toch blikt uut en eynjoarig
H. erectus
-fossil dat der gin uutgebreide kindertyd was um de harsens meyr te untwikkelen en
H. erectus
dardoar laegere verstandelike warkkracht had. Up en antal vindsteydes sint vuustbylen by hoype vunden, warskynlik umdat de steydes meyrdere geslachten bewoand worden.
De oldste vindsteyde (1,76 miljoon jar old) van acheuleaanske technology is
Westturkana
in Kenia. Up deselvde steydes wor ouk oldowangerey vunden. De beide technologyen bestunden skynbar nen set noast mekander. De oldste vindsteyde van acheuleaanske technology buten
Afrika
is houguut 1 miljoon jar old, wat angevt dat et pas na ne tweyde uuttocht uut Afrika verbreid rakeden.
Up de vindsteyde
Sangiran
up et
indonesiske
Java
en Trinil makeden H. erectus gerey van skelpen. En ne sleypene
ivoorpunte
van 65 cm van 350.000 jar old uut
Bilzingsleben
in
Duutskland
was moagelik deyl van nen voalen grotteren lans. Up verskeidene afrikaanske en
chineeske
steydes sint bolsleypene steynder vunden med ne doarsneyde van 6 tot 12 cm. Dee koanet gebruked weasen as
bolas
(ne ard smytslinger). As dat sou is, solde dat duden up kennis van
touw
- en
koordslagerye
.
An
H. erectus
wordt as eyrste menskachtige et vuurmaken todichted. Wanneyr se dat precys untdekkeden is nit dudelik, umdat resten van kampvuren nit good beward blyvet en seaker gin dusenden of miljonen jaren. De oldste vuursteades stamt uut
Koobi Fora
in
Kenia
(1,5 miljoon jar leaden) en de Wonderwerkgrotte in
Suudafrika
van 1,7 miljoon jar old.
De geleyrden meynet dat de
Homo erectus
lange tyd brandende takke van bestande vuren en branden (doar blikseminslag of hette) mednoam de grotten in. Dan underholden se et vuur sou lange moagelik of deaden der med sou lange et wolde. Voar et underholden van vuur solden se mutten weaten wat langsaam brandt, sou as dryte van deers. Vanaf 400.000 jar terugge sind oaverblyvselen van vuur upvallend vaker terugge te vinden. Dat kan der up wysen dat se et beater ‘in de vingers’ kreagen of dat se et tot disse tyd noamen sou as et kom. Et kan ouk good dat vuurstarten en paar mal en verspreid oaver gemeynskappen uutevunden en vergeaten wor, in steade van ne enkele steade van uutvinden en spreid oaver de wearld. Den oldsten haerd, van 700.000 jar old, is evunden in
Gesher Benot Ya’aqov
in Israel. Dar is ne vuurplaatse van meyrdere lagen evunden, kortby water. Dat kumt by natuurbranden nit voar.
De nye kunstmatige lechtbrunne holde de
H. erectus
moagelik langer wakker. Moderne mensken sint in doarsneyde ungevaar 16 uur wakker, terwyl as andere aapachtigen meysttyds van sunsupgang tot -undergang wakker sint. Disse tovoogde waaktyd gavven
H. erectus
tyd en kans um sociale bande te verstarken. Darumme wordt vuurmaken vake in verband ebrachted med et
untstan van sprake
. Et vuur holde ouk rouvdeers up afstand, wardoar
H. erectus
up de grund kunde slapen in steade van in boyme.
In de
Ystyd
nar
Europa
trekken likt enkel moagelik as se vuur kunden maken. Mar bewys voar vuurgebruuk is der upmarkelik genog nit voar 400.000 jar leaden. As se gin vuur hadden, kunden se ouk nit warm blyven, rouvdeers afskrikken en voodsel klarmaken. Ouk lochtet en dundert et doar mekander minder in et noorden, wardoar der minder natuurbranden warren. Et kan good dat se enkel up bepalde steades in et landskap vuur underholden kunden en wyd van huus eaten klarmakeden en dus de bewyse voar vuurmaken en woanen flink uut mekander leaden. Se koanet ouk good in de woarmere tyden tusken ystyden nar et noorden trokken weasen.