Gelre
is ne streake en veurmoalig
hartogdom
in et Nederlaands-
Duuts
grensgebeed woar de grote revieren
Rijn
,
Waal
,
Iessel
en
Maas
zo'n betjen bi-j mekare komt. Den name
Gelre
wodt as gevolg van r-metathesis ok mangs as
Gelder
uutesprokken, de wieze dee ebruukt wodt in weurdofleidingen as
Gelders
en
Gelderlaand
.
Et histories hartogdom umvatten anzeenlek meer as de previnsie
Gelderlaand
in et
Nederlaand
van vandage. Et umvatten n groot deel van het Nederlandse
Noord-Limburg
van vandage en strekken zich in et zuudoosten veur n kleiner deel ok uut in de noaberregio, vandage et
Duutsen
Nederrijn
, noamelek bi-j den revier den
Niers
.
Gelre was verdeald in veer kwarteeren:
- et
Kwarteer van Nimweage
(tussen de
Grote revieren
- teggenwoordig
Revierenlaand
);
- et
Kwarteer van de Veluwe
(ok wal: van Arnem);
- et kwarteer van Zutfent (et
Groafschap Zutfent
- tegenwoordig den
Achterhook
);
- en
Opper-Gelre
, ok wal
Kwarteer van Roermond
, et
Oaverkwarteer van Gelre
of
Gelder
eneumd (noar et Duutse
Oberquartier
) (tegenwoordig Noord-Limburg en n gebeed over de grenze).
Dee eerste dree kwarteren waren eleagen in de previnsie
Gelderlaand
van vandage. Opper-Gelre umvatten et noordeleke deel van de Nederlaandsen previnsie
Limburg
van vandage, met
Venlo
en
Roermond
, en et angrenzende gebeed in Duutslaand rundumme et staedjen
Geldern
, woaran Gelre heuren name hef te danken.
In de
middeleeuwn
was Gelre n zelfstandig en belangriek
hartogdom
. De zelfstandigheid endigden in
1543
. De noordeleke kwarteren (Neder-Gelre) an de ene kante en et zudeleke Opper-Gelre an de andere kante waren as gebeed gin anen-eslotten geheel. Et
Hartogdom Kleef
vormden ne wigge tussen de noordeleke en de zudeleke gebeedsdele. Ok politeek gingen beide gewesten nen ofzunderleken weg. Tiedens de
Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden
vormden et noordeleke deel ene van de 7
gewesten
. Opper-Gelre was doarenteggen deel van den
Zudeleke Nederlanden
.
Et hartogdom en et doarmet verbunden
Groafschap Zutfent
umvatten an de ene kante et gebeed van de previnsie
Gelderlaand
van vandage en an de andere kante et noorden van
Limburg
(met under meer
Venlo
,
Venray
en
Roermond
), net as et angrenzende zudeleken deel van den Duutsen
Kreis
Kleef
.
In dit tweede laandsdeel, en wal an de Duutse kaante van vandage, lag ok de kleine stad
Geldern
, (in et Nederlands Gelre eneumd),
Gelder
, woarnoar et hartogdom Gelre en et latere
Gelderlaand
bunt eneumd. Ok in et
Noord-Braobant
van vandage hef Gelre bezittingen ehad, zoas et darp
Geldrop
.
Et eurspronkeleke zudeleke gebeed lag afzunderlek van et later verworven noordeleke, dat de previnsie
Gelderlaand
van vandage umvatten samen met
Kleef
en
Emmerik
. Et zudeleke dat noe in
Limburg
en
Noordrien-Westfalen
ligt, wod vanof dee tied
Opper-Gelre
of
Oaverkwarteer
eneumd. De andere gebeden zollen bi-jgevolg as
Neder-Gelre
an-eduud kunnen wodden, moar dee umskrieving is nooit in ebroek ewest.
De streake rundumme Gelre wodden eurspronkelek bewond deur
Germaanse stammen
zoas de
Batoaven
, en later deur
Franken
. Under de Franken was et n deel van et Konninkriek
Austrasie
en doarnoa van et
Frankiese Riek
. Under
Karel de Grote
is de Gelderse stad
Nimweage
nen
palts
ewest.
Noa et uutenvallen van et Frankiese Riek, bi-j den dood van
Lodewiek de Vrome
in
843
, beheurden de streake tot et Hartogdom
Lotharingen
en pas noa et
Verdrag van Meerssen
in
870
tot et
Oost-Frankiese Riek
, of later et
Heilige Roomse Riek
Den eursprong van de
heerlekheid
ligt in dree plaetse. Twee hiervan ligt bi-j den revier den
Niers
, noamelek
Geldern
en
Pont
. Ne darde, meer zudelek, is de stad
Wassenbarg
an den revier den
Roer
. Hier ontving den eersten heer,
Gerard van Antoing
uut Henegouwen, in
1021
van keizer Hendrik II et
laand van Gelre
.
Den eersten graaf is
Gerard III van Wassenberg
(1060-1129). Deens zunne,
Gerard II
(1090-1131) trouwden
Ermgard
, dochter van Grave
Otto II van Zutfent
, en verweerf zo et
groafschap Zutfent
. Zunne
Hendrik I van Gelre
(1117-1182) is den eersten graaf van Gelre en Zutfent. Deens zunne
Otto I van Gelre
(1150-1207) nomp deal an den darden
kruustocht
. Langzoam breiden et Gelderse gebeed zich uut en in
1248
verweerf grave
Otto II
weagens ziene hulpe an Rooms-Konning Willem II de
rieksstad
Nimweage.
Gelre bestoand toon uut veer kwarteeren:
An de Gelderse gebeedsuutbreiding kwam under
Reinald I
n ende met den
Slag bi-j Woeringen
in
1288
.
Reinald II
trouwden echter de zuster van
Edward III
, den konning van Engelaand. Deur zienen bemiddeling wodden Gelre in
1339
deur keizer
Lodewiek van Beieren
tot hartogdom verheaven.
Noadat Gelre n hartogdom was ewodden, untstoand under
Reinald III
den stried tussen de
Heeckerens
, steund deur Reinald, en de
Bronckhorsten
, steund deur Reinalds breur
Eduard
. Bi-j den slag van
1361
wodt Reinald gevangen enommen en Eduard wodt hartog. 10 Joar later wodt Eduard vermoord, en wodt Reinald hersteld, moar dizzen kump nog in datzelfde joar oet de tied. Hiermet is et Huus Gelre uut-estoarven.
Reinalds dochter Maria was etrouwd met den hartog van
Gulik
. Toon hartog
Reinald III
in
1371
steerf zunder manneleken arfgenaam, volgden den
Geldersen Successieoorlog
. Dizzen leidden der in
1383
too dat Maria's zunne
Willem III van Gulik
hartog wod. Vanof
1393
was e ok hartog van
Gulik
. In
1402
stierf hi-j zunder kinder en kwam Gelre in hende van zien breur
Reinald IV
. Noadat ok dizzen zunder kinder was estoarven in
1423
, kwamen Gelre en Gulik wier los van mekaar.
Edelleu en steadn erkenden nen achterneave van Reinald,
Arnold van Egmond
as opvolger (1423-1465). Dizzen rakte verwikkeld in nen stried met zien zunne
Adolf
. Hi-j wodden op zien slot in
Groave
oaverrompeld en in
Buren
gevangen ezet. Adolf nam et bewind oaver.
In
1473
kwam Gelre in hende van den
Bourgondiesen
hartog
Karel de Stoute
Noadat dizzen in
1477
was oaverleaden wodden hi-j op-evolgd deur ziene enige dochter
Maria van Bourgondie
. Zi-j trouwden in hetzelfde joar
Maximiliaan I van Oostenriek
. Euren zunne
Filips de Schone
kreg in
1482
Gelre in hende.
Teggen dizze 'buutenlaandse' oaverheersing blef verzet bestoan en in
1493
wod Gelre wier zelfstaandig. Under
Karel van Gelre
verzetten et hartogdom zich met nen gooden aflop teggen et
Habsburgse
oaverwicht in
de Nederlanden
.
zee ok:
Gelderse oorlogen
In
1502
raakten Gelre opni-j in stried mit et
Hartogdom Bourgondie
(dat later Habsburgs wierd). Karel van Gelre slaagden der bi-jnoa in n nedersaksisch riek te stichten in de oosteleke helfte (Freeslaand, Grunnen, Drenthe, Oaveriessel, en Gelderlaand) van et Nederlaand van vandage, moar de Bourgondiesen leagers verhinderen dat en underweerpen stukjen bi-j betjen et Geldersen riek in opbouw.
Noa et oaverlieden van Karel van Gelre wod hartog
Willem
van
Kleef
en
Gulik
ok hartog van Gelre. Ok hi-j verzetten zich teggen den Habsburgsen heerser
Karel V
, moar mos bi-j et
Traktoat van Venlo
in
1543
Gelre ofstoan an Karel V.
Vanof dee tied mek Gelre dele uut van de
Habsburgse Nederlanden
.
As gevolg van den
Tachtigjoarigen Oorlog
wod Gelre splitst. De dree noordeleke kwarteren namen dele an de
Unie van Utrecht
(1579) en gingen later as
Gelderlaand
dele uutmaken van de
Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden
.
Het
Overkwartier
of
Opper-Gelre
blef in
Spaanse
hende moar noa de
Vrede van Utrecht
in
1713
wod ok dit gebeed wieter splitst:
Bi-j et
Verdrag van Wenen
van
1815
kwam et westeleken deel van
Pruusies Opper-Gelre
wier bi-j et
Vereanigd Konninkriek der Nederlaanden
, net as Stoats-Opper-Gelre (Venlo) en Oostenrieks Gelder (Roermond). Al dizze delen van et vroggeren Oaverkwarteer gingen toon op in de grote previnsie
Limburg
. De noordeleke kwarteren wodden ovverni-j de previnsie
Gelderlaand
.