Luigge XVI 'e Burbone
(
Versailles
,
23 'e austo
1754
?
Parigge
,
21 'e jennaro
1793
) fuje 'o rre 'e
Franza
do
10 'e majo
1774
o
6 'e nuvembre
1789
e ppo c''o titulo 'e "Rre d''e Franzese" nfin'o
21 'e settembre
1792
. Fuje ll'urdemo munarca assuluto pe deritto divino 'e Franza e murette pe' miezzo d''a cullettina duranne 'a
Rivuluzzione franzesa
.
Luigge nascette dint'a
Reggia 'e Versailles
dint'o
1754
, figlio d''o Darfino Luigge Ferdinando e nepote d''o rre
Luigge XV 'e Franza
. Pate sujo murette dint'o
1765
e accussi Luigge aredetaje 'o titulo 'e darfino, zoe arede o trono. Dint'o
1770
, a 15 anne, se nzuraje c'a prencepessa austriaca Maria Antunietta, ca dette a luce quatto criature 'n tutale. C'a muorte d''o rre dint'o
1774
, Luigge aredetaje 'o regno c'o nomme 'e Luigge XVI.
Luigge retratto dint'o 1786
Luigge addeventaje rre dint'a nu periodo bastantamente desficele p''a Franza, pe miezzo d''e gruosse diebbete causate d''e uerre e pecche 'e nobbele franzese nun pavaveno 'e tasse. Otra e prubbreme ecunomice, jera 'o periodo 'e ll'
Allumenismo
e murde perzone nun credeveno cchiu a munarchia assuluta comme forma 'e guvierno ma pensaveno mmece 'e ll'ideale 'e demucrazzia e lebberta. Luigge vulette essere 'n chisto senzo nu rre bono e pupulare ntra 'a ggente e nu d''e primme pruvvedemente suoje fuje 'e rinfurza 'o putere d''e
parlements
, zoe 'e cunziglie reggiunale furmate d''e judece lucale. Scegliette comme cunzigliere prencepale 'o conte 'e Maurepas, ca mantenette 'o ruollo nfin'a muorte soja dint'o
1781
, e comme menisto d''e finanze Anne Robert Jacques Turgot. Turgot suggerette d'allasca 'e legge ca limmitaveno 'o periodo e 'a quantita d''o rano vennuto. Chisto purtaje a n'aumiento d''o costo d''o rano e causaje murde pruteste dint'o
1775
ca passajeno a storia comme Uerra d''o Sciore. Murde ate reforme 'e Turgot fujeno bluccate d''e nobbele d''e
parlaments
e 'n fine 'o rre decidette 'e lle licenzia pe mettere Jacques Necker. 'O novo menisto d''e finanze cercaje 'e pubbreca nu statino cu tuttequante 'e spese d''o guvierno ma chisto fernette cu ll'annasconnere cierte asciute. Dint'o
1783
addeventaje menisto d''e finanze Charles Alexandre de Calonne.
Luigge e 'o guvierno sujo supportajeno 'e
mmericane
dint'a Uerra 'e ndepennenza cuntro 'e ngrese, pe cerca d'addebuli 'a
Gran Vretagna
e pe vennecarse p''a perdeta d''o
Quebec
dint'a Uerra d''e Sitt'anne. 'E mmericane vencetteno 'a uerra, accussi 'e ngrese duvettero ricunoscere 'a ndepennenza lloro appriesso 'o Trattato 'e
Parigge
d''o
1783
. Chisto tuttavota nun facette addebuli 'o Mpero vretanneco ca mmece vencette cuntro 'a marina franzesa dint'a Battaglia d''e Saintes. Dint'a fine 'e ll'anne '80 'o guvierno 'e Luigge s'avette a truva accussi nzellato 'e diebbete p''a Uerra 'n Amereca e ormaje 'a situazzione jera fora cuntrollo. 'O rre chiammaje donca 'e State generale, p''a primma vota d''o
1614
.
'E State generale accuminciajeno dint'o majo d''o
1789
e, comme p''e precedente, rappresentajeno 'e tre state ca furmaveno 'a suggeta franzesa: 'o crelo, 'a nubberta e 'o populo. 'E miembre d''o tierzo stato (ca dint'a suggeta jera 'o 95 % d''a pupulazzione) cunzideraveno ngiusto ca lloro rappresentassero sulo nu tierzo d''e state generale e annunziajeno d'essere ll'Assemblea nazzionale. Luigge lle refutaje e 'o 20 'e giugno se spurtajeno accussi dint'a Sala d''a pallacorda addo jurajeno ca sarriano state aunite nfin'a quanno 'o rre nun se sarria arreduciuto 'e putere suoje.
Ll'11 'e luglio Luigge licenziaje cocche funziunario vecino a ll'Assemblea nazzionale, comme 'o populare Jacques Necker. Accuminciajeno priesto devierze arrevuote ca sfuciajeno dint'a presa d''a Bastiglia, 'o 14 'e luglio 1789. Aroppo chisto fatto, Luigge cedette nu poco e accettaje ca ll'Assemblea nazzionale guidasse 'o paise e appruvaje 'a Dicerazzione d''e deritte 'e ll'ommo.
'O 5 'e ottovre 1789 murde perzone (suprattutto femmene) prutestaveno a Parigge pe ll'auto costo d''o pane e ammarciajeno nfin'a
Reggia 'e Versailles
, facenno spurta 'a casa riale dint'o Palazzo des Tuileries, dint'a capetale franzesa.
Dint'a stu mumento, Luigge mantenette 'o titulo 'e Rre ma nun teneva 'e fatto 'o cuntrollo d''o paise, 'mmano e rivuluzzionare.
Arriesto d''a casa riale a Varennes. Luigge e Maria Antunietta stanno mmiezzo
Luigge nun se sarria accuntentato d'esse nu rre pupazzo pe murdo tiempo. Nun era suddisfatto d''o mmodo 'n cuje isso, 'a casa soja e 'a
Chiesia
jereno trattate. 'E pulitece ammuderate steveno perdenno 'o sustegno 'n favore 'e chille cchiu radecale. Tuttavota, simbe jera rialmente presone dint'o Palazzo d''e Tuileries, Luigge teneva 'o stesso d''e alliate dint'a ll'eserceto e dint'a ll'ate paise cca puteveno sustene 'o rre appietto 'e pulitece. Luigge e Maria Antunietta prugettajeno 'e fui d''e Tuileries a notte d''o 21 giugno
1791
, travestute comme d''e dumestece. 'A casa riale se ne jette vierzo 'a Furtezza 'e Montmedy, cca jera na base p''e surdate ca susteneveno 'o rre e cca se truvava dint'o spartemiento cu 'e Paise Vasce austriace. Dint'o viaggio ppe Montmedy, fujeno attrappate dint'o villaggio 'e Varennes e custrette a turna a Parigge. Chisto fatto addeventaje nomalto comme 'a fujuta a Varennes.
Comme Luigge e 'a famiglia soja fujeno ripurtate dint'e Tuileries, 'e guardie lle steveno a cuntrolla assaje 'e cchiu appietto a primma. Pe fasse o pe nafasse, murde perzone 'n Franza crereveno cca 'o rre e 'a riggina steveno a cumprotta cu guvierne straniere pe ffa riturna 'a munarchia assuluta. Ll'anno aroppo, chiste tenzione purtajeno 'a Franza a cumincia na uerra cu ll'
Austria
e 'a Prussia. Dint'o luglio d''o
1792
, 'o Duca 'e Brunswick d''a Prussia screvette: "Jammo a destrujere Parigge nfin'e funnamiente se va a accade coccosa 'a maista riale nuosta, 'o rre e 'a riggina". Vuleva cerca d'aiuta 'o rre e 'a riggina, mmece facette 'o cuntrario.
Dint'a ll'austo d''o 1792, scuppiaje n'
arrevuoto
a Parigge. Na folla 'e manifestante, furaggiata ra pulitece radecale, nvadette 'e Tuileries. Luigge fuje arrestato 'o 13 austo e purtato o Tempio, n'antica furtezza 'e Parigge ausata comme presone. 'O 21 settembre, 'a Cunvenzione Nazzionale ('a nuova Assemblea Nazzionale) dechiaraje 'a Franza na repubbreca e abbulette 'a munarchia. Levajeno a Luigge 'e titule e lle detteno nu nomme ordenario:
Luigge
Capeto
. Vuleveno 'o cugnome Capeto pecche jera apparentato c''a Casa 'e Capeto.
Ll'esecuzzione 'e Luigge Capeto
Luigge fuje accusato 'e devierze crimmene, c''a Cunvenzione Nazzionale cca teneva funzione 'e judece. 'O crimmene prencepale fuje 'o cumprotto cu ll'Austria ppe repristina 'a munarchia assuluta. Vutajeno susso cca jera curpevole, pecche a nisciuno dint'a Cunvenzione piaceva Luigge, mma 'e Girundine vuleveno ammeno lle sparagna 'a vvita. Maximilien Robespierre e 'e Muntagnarde dicetteno cca duveva essere acciso, e cchiu d''a mita d''e membre vutaje ppe ll'esecuzzione soja. Murde ntra isse crereveno cca nun steveno sulo ppe cundanna Luigge, mma pure ppe destrujere ll'idea 'e munarchia.
Pe ll'urdema vota, Luigge se aunette 'a famiglia soja e prumettette 'e turna 'a matina aroppo, mma nun 'o facette. Pe tramente jeva a cullettina, Luigge dicette: "Cunfido cca muorte mia sarra p''a felicita d''o populo mio, mma songo addulurato p''a Franza e tengo paura ca putesse subi 'a collera d''o Signore". Primma d''a esecuzione soja, facette nu discurzo dicenno: "Vaco a muri nnucente 'e tutte 'e crimmene 'e cuje so' stato accusato; perdono chille c'hanno causato 'a muorte mia; e prego Ddio cca 'o sango ca state ppe verza nun purtasse maje dammaggio a Franza". Cercaje 'e ddi coccosa 'e cchiu, mma 'o discurzo sujo fuje affucato 'a nu rullo 'e tammure. Fuje decullato 'o 21 jennaro 1793 dint'a Chiazza d''a Rivuluzzione (ogge Place de la Concorde), dint'o centro 'e Parigge, a 38 anne. 'A mugliera soja, Maria Antunietta, fuje decullata nove mise aroppo.
'N prencipio, Luigge fuje atterrato dint'a nu cemmeterio vecino. Dint'o 1815, 'e rieste suoje e chille 'e Maria Antunietta fujeno spurtate dint'a Basilica 'e Saint Denis, 'o luoco 'e sebburtura tradizzionale d''e rre franzese. Dint'a chiesia ce stanno d''e statue ca lle rappresenteno. Pure 'a Chapelle expiatoire fuje custruita comme monumiento commemorativo, ncopp'o luoco d''a tomma urigginale soja. 'E cumpusitore Luigi Cherubini e Paul Wranitzky scrivetteno tutt'e dduje museca funebre 'n memoria soja. Louisville, 'a cita cchiu gruossa d''o Kentucky (
State Aunite
), fuja chiammata accussi 'n annore sujo p''o sustegno sujo dint'a Rivuluzzione mmerecana.
Luigge XVI nun sarra tuttavota 'e ll'urdemo rre franzese. Dduje frate 'e Luigge sarranne rre aroppo 'a Ristaurazzione burboneca d''o 1814: Luigge XVIII e Carlo X. 'E figlie 'e Luigge XVI jerano muorte pe malatia primma e ll'unneca figlia femmena nun puteva aredeta 'o trono. Ll'urdemo rre franzese fuje Luigge Felippo I, nu luntano pariente lloro. Ll'urdemo munarca franzese n'assuluto mmece fuje Napoleone III, cca jera nu mperatore cchiuttuosto ca nu rre.
Dint'o XIX seculo, 'e storece franzese Jules Michelet e Alphonse de Lamartine notajeno comme murde franzese se dispiacetteno pe Luigge XVI, e chisto purtaje o retuorno d''a munarchia dint'o 1814. Simbe nun fossene d'accordo pe tutto, tutt'e dduje 'e storece affermajeno c''a fine d''a munarchia dint''o 1792 fuje 'a cosa justa, mma c''o rre e 'a riggina nun aveveno a essere accisi. Michelet dicette ca cheste esecuzzione vuttajeno ate esecuzzione, purtanno o reggime d''a Sorrera.