Засаг захиргааны бодлого боловсруулах, хэрэгж??лэх зэрэгт ашиглах зорилгоор улсаас 10 жил тутамд нийт орон даяар нэгэн зэрэг явагддаг х?н амын судалгаа. Энэ нь улсад оршин суугаа болон т?р ирээд байгаа болон гадаад иргэдийг ч бас хамарсан нийт иргэд оршин суугчдын тоо, х?д?лг??н, х?д?лм?рийн байдал гэх мэт мэдээллийг олох зорилготой ч хувь х?ний мэдээллийг цуглуулж хэрэглэж ашиглахыг хориглосон байдаг.

М?н 5 жил тутамд товч судалгаа хийгддэг. Анхны ийм судалгаа нь 1920 онд явагджээ.

Т??х [ засварлах | кодоор засварлах ]

Х?н амын тооллого нь 200 гаруй жилийн тэртээгээс тодорхой давтамжтайгаар явагдаж, ?р д?н нь албан ёсоор тэмдэглэгдэж иржээ.

Монгол улсад х?н амын тооллого XX зууныг х?ртэл тогтмол явагдаж байгааг?й б?г??д XX зууны анхны тооллого 1918 онд явагдсан байна. Дараа нь 1935, 1944, 1956, 1963, 1969, 1979, 1989, 2000 онуудад ээлжит тооллогуудыг явуулсан юм.

Богд хаант Монгол Улсын ?ед буюу 1918 онд Оросын эрдэмтэн И.М.Майский-гийн шинжилгээний анги Монгол улсын нийт х?н амыг тоолж монголчууд 542.5 мянга, хятадууд 100 мянга, оросууд 5000 гэж тооцож нийт 647.5 мянга х?н амтай гэж ?зсэн байдаг. О.П?рэвийн “Монгол Улсын т?р, х?н ам, эдийн засгийн т??хэн газар з?й” б?тээлд И.М.Майскийн тооцоонд тусгагдааг?й х?н амын дундаж тоо 38.1 мянга гэж тооцсоны дотор Алтайн урианхай 17.4 мянга, Казах 45.2 мянга, Торгууд 3.2 мянга, Дарьганга 1.2 мянга, Х?всг?лийн урианхай 1.3 мянга, нийт 68.3 мянга байсан гэж дурьджээ.

1921 оны Ардын хувьсгалын дараа Монгол Улсын Нутгийн захиргааны д?рэмд “Орон нутгийн засаг захиргааг арван гэр, баг, сум, хошуу, аймаг, гэж хуваарилан д?рмийн ёсоор арван ?рх??р нэг арван, тавин ?рх??р нэг баг, зуун тавих эрх, аж ахуйтнаар нэг сум байгуулж х?н амыг нас, х?йсээр нь б?ртгэнэ” гэжээ. Эдгээрийн ?ндсэн дээр 1921-1923 оны ?ед малын тоо, толгойг тоолж тодорхойлох, албан татвар ногдуулах зэрэг т?рийн бодлогтой уялдуулан х?н амын тоог тогтоодог байсан б?г??д энэ нь орон нутгийн засаг захиргааны х?рээнд явагдаж байсан байна.

Монгол Улс ХХ зууны туршид 10 удаа (1918, 1935, 1944, 1956, 1963, 1969, 1979, 1989, 2000, 2010 онуудад) х?н амаа тоолжээ.

Харин 1924 онд Засгийн газраас Дотоод явдлын яамны дэргэд “Эдийн засгийн хэлтэс”-ийг байгуулснаар 1925 оноос эхлэн 1935 он х?ртэл улсын х?н амын тоог жил б?р малын тоотой хамт гаргах болсон байна.

1926 оны 10 дугаар сарын 15-нд Засгийн газрын эрхлэх товчооны хурлын тогтоолын 3 дугаар з?йлд “эр, эм бололцохоор санаа тохирч батлуулахыг х?сч мэд??лэх ?рг?д?л бичиж ??рсдийн гарын ?сгийг тавьж батлан мэд??лбээс зохих ба м?н харьяат хотын захиргааны газраас ёсоор болгож баталсан тухайн хариуг зохигчдод бичиж, хуудас тушааж, хойч ?дрийн бат баримт болгон ...” хэмээн зааснаас ?звэл гэр б?лийн б?ртгэлийн талаар гарсан анхны албан ёсны т??хэн баримт гэж хэлж болно.

1935 оны х?н амын тооллогоор 738.2 мянган х?рсэн байна.

БНМАУ-ын Сайд нарын З?вл?лийн тогтоолоор 1940 онд Дотоод явдлын яамны Улсын цагдан сэргийлэх газарт паспортын албыг 6 х?ний орон тоотой, Сайд нарын З?вл?лийн 1941 оны 5 дугаар сарын 9-ний ?дрийн 25 дугаар тогтоолоор хотын захиргаанд ажиллаж байсан гадаадын харьяат нарыг б?ртгэх паспортын хэлтсийг Улсын цагдан сэргийлэх газарт шилж??лж, паспортын хэлтэст гадаадын харьяат нарыг б?ртгэх, з?вш??р?л олгох визийн тасгийг байгуулснаар паспорт б?ртгэлийн бие даасан алба бий болжээ.

1944 онд 759.1 мянган х?н тоологдож, 9 жилийн дотор 21.3 мянган х?нээр нэмэгдэж жилийн дундаж ?с?лт 0.32 хувьтай байжээ.

1950 онд Улсын Бага Хурлын Тэрг??лэгчдийн зарлигаар баталсан “Гэрлэлт ба гэр б?л, асрамж, тэтгэмжийн хууль”-ийг биел??лэх зорилгоор Сайд нарын З?вл?лийн 1950 оны 12 дугаар сарын 8-ны ?д?р “Иргэний гэр б?лийн байдлыг б?ртгэх байгууллагыг байгуулах тухай” 286 дугаар тогтоол гарч, 1951 оны 1 д?гээр сарын 1-нээс эхлэн иргэний гэр б?лийн байдлын б?ртгэлийг х?тл?н явуулахаар шийдвэрлэн, б?ртгэлийн маягтын загваруудыг баталж, аймаг, хотод б?ртгэлийн ажлыг эрхлэн явуулах товчоодыг байгуулж, х?н амын б?ртгэл байршлыг тогтоож, гэр б?л болон х??хэд т?рсний гэрчилгээ олгож эхэлсэнээр иргэний б?ртгэлийн байгууллагын г?йцэтгэх ??рэг нэмэгдсэн байна.

Иргэний гэр б?лийн байдлыг б?ртгэх ажлыг товчоодын эрхлэгч, сумдад сумын захиргааны нарийн бичгийн дарга нар, нарийн бичгийн даргаг?й бол сумын захиргааны дарга нарт тус тус хариуцуулжээ.

Х?н амын 1956 оны тооллогыг бие даасан мэргэжлийн байгууллага явуулсан б?г??д тэр ?едээ аргачлал, х?т?лб?рийн хувьд нэлээд боловсронгуй болсон гэж тооцогддог.

1956 онд 845.5 мянган х?нтэй болж, 12 жилийн дотор 86.0 мянган х?нээр нэмэгдсэн нь эерэг ?з??лт б?г??д дайн дуусаж, улс орон тайван замаар нийгэм, эдийн засаг, эр??л мэндийг х?гж??лэх таатай н?хц?л б?рэлдсэн. 1956 оны х?н амын тооллогыг статистикийн байгууллага явуулсан б?г??д аргачлал, х?т?лб?рийн хувьд ?мн?х ?еэсээ нэлээд боловсронгуй болсон байна.

1960 оны 4 д?гээр сарын 7-ны ?д?р Ардын Их Хурлын Тэрг??лэгчдийн зарлигаар 1940 оны “Иргэний паспортын д?рэм, заавар”-ыг х?чинг?й болгож, нийгмийн хэв журам сахиулахад иргэний паспортын ??рэг ролийг ?нд?рж??лж, х?н амын б?ртгэл, ялангуяа хот, суурин газрын х?н амыг журамлах, засаг захиргаа завсардагсад, эрхэлсэн ажилг?й х?м??сийг илр??лэн х?д?лм?рт оруулах зорилгоор Сайд нарын З?вл?лийн 1960 оны 163 дугаар тогтоолоор “Иргэний паспортын шинэ д?рэм, заавар”-ыг баталж, м?рд??лсэн нь зохих ач тусаа ?гчээ.

1963 онд анх удаа 1017.1 мянга буюу нэг сая х?нтэй болж, жилийн дундаж ?с?лт 2.7 хувьд х?рчээ. Шинэ шинэ дэвшилт??дийг 1963 оны тооллогоор нэвтр??лсэн, жишээлбэл тооллогын ?йл ажиллагааг хурдасгах болон тооллогын аргачлалыг улам сайжруулах зорилгоор анх удаа цахим тооцоолуур машиныг ашигласан байна. Уг тооллогын х?т?лб?рийг Эдийн засгийн харилцан туслалцах з?вл?л (ЭЗХТЗ)-ийн гиш??н орнуудын аргачлалын дагуу боловсруулсан байна.

1969 онд 1197.6 мянган х?н амтай болсон. Жилийн дундаж ?с?лт 2.8 хувь болжээ.

1969, 1979, 1989 оны тооллогыг ЭЗХТЗ-??с /СЭВ/ гаргасан аргачлалын дагуу явуулсан. М?н т??нчлэн Н?Б-ын з?вл?мжийн дагуу эдгээр тооллогыг 10 жилд нэг удаа явуулснаас гадна орон сууцны талаархи асуултуудыг нэмж оруулсан байна. Х?н ам, орон сууцны 1979 оны тооллогоос эхлэн тооллоготой хамтруулан х?н амын зарим б?лгийн дотор тодорхой сэдвээр ?рг?н х?рээтэй асуулгаар т??вэр судалгаа явуулж байв.

Тухайлбал 1979 оны тооллоготой хамт аж ?йлдвэр , х?д?? аж ахуйн ?йлдвэрлэлд ажиллагч “Ажилчин”, “Малчин”-ы судалгааг, 1989 онд ажил эрхлээг?й х?н амын судалгаа, н?х?н ?ржих?йн асуудлаар эмэгтэйч??дийн дунд т??вэр судалгааг явуулсан байна.

1974 онд Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Т?в хорооны Улс т?рийн товчоо х?н амын б?ртгэл, судалгаа, т??нд тавих хяналтыг сайжруулахын тулд улсын хэмжээгээр паспортжуулах ажлын бэлтгэл хангахыг Сайд нарын З?вл?лд даалгасны дагуу “Б?х иргэдийг паспортжуулах тухай”, БНМАУ-ын паспортын д?рэм, заавар, паспортын хэлтсийн д?рэм, паспортын байцаагч нарын ажлын заавар, хаяг, лавлагааны ажлын заавар гэх мэт тогтоол, д?рэм, заавар зэрэг эрх з?йн актыг боловсруулсанаар паспортын хэлтсийн ?йл ажиллагаагаа явуулах эрх з?йн ?ндэс шинэчлэн б?рдсэн байна.

Сайд нарын З?вл?лийн 1977 оны 42 дугаар тогтоолоор иргэний гэр б?лийн байдлыг б?ртгэх ажлыг удирдан зохион байгуулах ??ргийг Ш??х яаманд хариуцуулж, тус яаманд иргэний гэр б?л, нотариатын хэлтэс, аймаг, хотын г?йцэтгэх захиргаанд иргэний гэр б?л, нотариатын товчоог байгуулжээ.

1979 онд 1595.0 мянга болсон нь Монгол улсын х?н амын ?с?лтийн хамгийн ?нд?р ?з??лэлт юм. НYБын з?вл?мжийн дагуу тооллогыг 10 жилд нэг удаа явуулдаг болсон.

1989 оны тооллогоор 2044.0 мянган х?н тооллогдсон. Энэ хугацаанд БНМАУ хоёр сая иргэнтэй болсон. 1988 оны 7 дугаар сарын 11-нд т?рс?н 25 х??хдийг 2 сая дах ь иргэн хэмээн батламжилсан.

Монгол Улсын х?н ам, орон сууцны 2000 оны улсын тооллого нь ?мн?х тооллогуудаас ихээхэн онцлогтой болж ?нг?рс?н. Энэх?? тооллого нь Монгол Улс т?вл?рс?н т?л?вл?г??т эдийн засгийн харилцаанаас зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжиж байгаа ?ед хийгдсэн анхны тооллого болсны хувьд нийгэм, эдийн засгийн ?з??лэлт??дийг шинэчлэн ??рчл?х шаардлагыг тусгах хэрэгтэй байв. 2000 оны тооллого нь Н?Б-ын удирдамж, з?вл?мж??дийг голчлон удирдлага болгосон тул олон улсын стандартад нийцсэн, Монгол улсад явагдсан анхны орчин ?еийн тооллого болсон гэж ?зэж болно.

2000 оны 1 д?гээр сарын 5-ны байдлаар 2.373.493 х?н Монгол Улсын байнгын оршин суугчаар тоологдсоны дотор 1.177.981 нь эрэгтэйч??д, 1.195.512 нь эмэгтэйч??д байна. 1989-2000 оны хоорондох 11 жилд х?н ам 16,1 хувиар ?сс?н нь жилийн дундаж ?с?лт нь 1,4 хувь болж байна. ?с?лтийн энэ хувь урд ?мн?х тооллого хоорондын ?с?лтийн хувьтай харьцуулахад ихээхэн доогуур байгаа юм. 1956 оноос х?н амын жилийн дундаж ?с?лт огцом нэмэгдэж, 1989 он х?ртэл жилийн дундаж ?с?лт 2.5 хувиас дээш байлаа. 2000 оных т?вл?рс?н т?л?вл?г??т эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжих шилжилтийн ?ед хийгдсэн анхны тооллого харин 2010 оны тооллого нь т?л?вл?лт, газар з?йн зураглал, мэдээлэл цуглуулах, тархаах ?йл явцад газар з?йн мэдээллийн (GIS) санг шинээр ашиглаж, тооллогын бэлтгэл ажлын х?рээнд олон улсын жишгийн дагуу тооллого явуулах мастер т?л?вл?г?? гарган ажиллах зэргийг дурьдаж болно.

2010 оны тооллогоор 2.754.6 мянга болсон. Харин 2015 онд 1 д?гээр сарын 24-нд Монгол улсын гурван сая дахь иргэн мэндэлсэн билээ.

Хамгийн с??лд 2010 онд Монгол Улсын ?ндэсийн Статистикийн Хорооноос ( www.nso.mn ) зохион байгуулан тооллого судалгааг явуулсан байна. ?р д?нг нь www.toollogo2010.mn цахим хуудсанд байршуулсан байдаг.

2021 оны байдлаар Монгол Улсын х?н ам 3 сая 358 м янга х?рээд байна.

Монгол Улсын иргэний б?ртгэл, мэдээлэл хариуцсан албаны т??х. [ засварлах | кодоор засварлах ]

а) 1921-1930 онд иргэний б?ртгэл, мэдээлэл, хяналтын ??ргийг хил орчмын нутагт дотоодыг хамгаалах газрын т?л??л?гч, цагдан сэргийлэх анги, тасаг, хэсгийн т?л??л?гч;

б) 1930-1940-??д онд цагдан сэргийлэх тасаг, ангийн дотоод гадаадын иргэдийн б?ртгэл, хяналт хариуцсан хэрэг х?тл?гч, байцаагч;

в) 1940-1970 онд Улсын цагдан сэргийлэх газрын паспортын хэлтсийн дотоод, гадаадын иргэд хариуцсан ахлах байцаагч, орон нутгийг удирдах болон гадаадын иргэдийн виз б?ртгэлийн тасаг;

г) 1970-1992 онд Улсын цагдан сэргийлэх ер?нхий газрын паспортын хэлтсийн дотоод, гадаадын иргэд хариуцсан ахлах байцаагч, орон нутгийг удирдах болон гадаадын иргэдийн виз б?ртгэлийн тасаг;

д) 1992-1996 онд Улсын цагдан сэргийлэх ер?нхий газрын харьяа Иргэний б?ртгэл, мэдээллийн улсын т?в;

е) 1996-2008 онд Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгж??лэгч агентлагИргэний б?ртгэл, мэдээллийн улсын т?в;

ё) 2008 оны 12 дугаар сараас Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгж??лэгч агентлаг- Улсын Б?ртгэлийн Ер?нхий Газар.