'Халуун хумхаа'
(lang-en Malaria) ?вчин нь цусны улаан эсэд халдварладаг Plasmodium гэж нэрлэгддэг шимэгчээр (паразит) ??сгэгддэг халдварт ?вчин юм. Илрэх шинж тэмдэг:?ечилсэн халууралт, х?лр?лт, бие жих??цэх. Халуун хумхаа ?вчин маш эрт ?еэс тэмдэглэгдэж ирсэн байдаг. Mal-аria-Италиар "муу агаар" гэсэн нэрийг анх 1740 онд H.Walpole хэмээх х?н анх энэ ?вчний тухай бичихдээ хэрэглэжээ. Хожим энэ 2 ?г нийлэн Malaria болсон байна. 1880 онд энэ ?вчний ??сгэгч паразитыг C.Laveran анх х?ний цусанд илр??лсэн билээ. Харин халуун хумхаагийн ??сгэгчийг шумуул дамжуулдаг болохыг 1889 онд Рональд Росс нээжээ. Д?рв?н з?йлийн халуун хумхаа ??сгэгч байдгаас хамгийн аюул ихтэй, ?хэлд х?ргэдэг нь Plasmodium falciparum юм. Бусад гурван з?йл нь P. vivax, P. malariae, P. ovale ер?нхийд?? аюул багатай, ?хэлд х?ргэх нь ц??н байдаг.
Паразитуудын нэг х?нээс (эсвэл амьтнаас) н?г??д халдварлаж ?вчл??лэх процессийг "амьдралын м?чл?г" гэж нэрлэх б?г??д халуун хумхаа ??сгэгчийн амьдралын м?чл?г нь нэлээд нарийн процесс байдаг. ??нд х?н, эм шумуул (
Anopheles
т?рлийн шумуул) хоёр оролцдог. ??сгэгчээр халдварласан Anopheles т?рлийн эм шумуул (з?вх?н эм шумуул цус сордог) х?нийг хазах ?ед шумуулын ш?лстэй хамт цусанд орж, паразит х?нд халдварладаг. Шумуул цус сорохдоо эхлээд ш?лсээ шахдаг. Ш?лс нь цусны б?лэгнэлтийг багасгаж, судсыг тэлж цус сорох ?йл явцыг х?нг?вчилд?г. Цусанд орсон паразитууд элэгний болон цусны улаан эсэд халдварлаж, ?ржиж олширдог. Халдвартай х?ний шумуул цусыг сороход паразит шумуулын биед дамжиж ш?лсний булчирхайд нь нэвтэрдэг. Энэх?? шумуул дахин эр??л х?ний цусыг сорохдоо паразитыг дамжуулдаг (Шумуул амьдралынхаа турш хэд хэдэн удаа цус сорж болно).
Хэдийгээр Монголд халуу хумхаа байдагг?й ч Африк, ?мн?д Америк, Азийн зарим орнуудад ?рг?н тохиолддог. Ойролцоогоор 100 орчим оронд халуу хумхаагийн ?вчл?л гардаг б?г??д дэлхийн нийт х?н амын 40% нь ?вчл?х эрсдэлтэй байдаг гэсэн тооцоо бий.
Халуун хумхаагийн гол шинж тэмдг??д нь халуурах, дагжих, толгой ?вд?х, бие сулрах, булчин ?вд?х зэрэг шинж??д байдаг. Зарим ?вчт?н??дэд дотор муухайрах, б??лжих, ханиалгах, суулгах зэрэг шинж??д илэрдэг. Бие жих??цэх, халуурах, х?лр?х шинж??д нэг, хоёр эсвэл гурван ?дрийн м?чл?гтэйгээр давтагдан ?ргэлжилдэг ?в?рм?ц онцлогтой. Элэгний болон
цусны улаан эс
задарсантай холбоотойгоор н?дний салст, арьс шарлах шинж??д илэрч болдог. Х?нд хэлбэрийн халуун хумхаагаар (P. falciparum malaria) ?вчилс?н х?м??ст цус алдах, ухаан алдах, элэг
б??рний дутагдал
, мэдрэл хордлогын шинж??д илэрч ?хэлд х?рэх нь ц??нг?й. М?н тархины халуун хумхаа (Cerebral malaria - комд орох, татаж унах, сэтгэцийн ??рчл?лт гарах шинж??дээр илэрдэг) х?нд хэлбэрийн ?ед тохиолддог. Хэрэв х?нд хэлбэрийн хумхааг яаралтай эмчлэхг?й бол ?хэлд х?ргэх аюултай. Эмчилгээ хийгдсэн тохиолдолд ч ?вчл?гсдийн 15-20 хувь нь нас бардаг. Шумуулд хазуулсанаас хойш шинж тэмдэг илрэх х?ртэлх хугацаа (нууц хугацаа) ихэвчлэн 7-21 хоног. Гэвч ?вчний эхлэх хугацаа янз б?р, б?р 4 хоногоос 1 жил х?ртэл ?ргэлжилдэг болохыг мэдээлсэн байдаг. Урьдчилан сэргийлэх зориулалттай эмийг буруу хэрэглэсэн тохиолдолд нууц хугацаа ихээхэн уртасдаг. М?н зарим хэлбэрийн халуун хумхаа (P. vivax and P. ovale)-ны нууц хугацаа 8-10 сар х?ртэл хугацаагаар ?ргэлжилж болдог. Энэ хугацаанд паразитын ?ржил явагдахг?йгээр элэгний эсэд идэвхг?й хэлбэрээр нуугдмал байдалд хадгалагдаж байдаг. Эмчилгээний дараа эдгээр ??сгэгчид дахин идэвхжин ?вчин ??сгэж чадах ба ??нийг дахилтат халуун хумхаа гэж нэрлэдэг.
Дээр дурдсан шинж??д илэрсэн, халуун хумхаа тархсан орнуудад аялсан тохиолдолд халуун хумхааг сэжиглэж болно. Халуун хумхаагийн шинжилгээ байнга хийгддэгг?й манай оронд гадаадад аялсан эсэх талаарх асуумж оношилгоонд чухал ач холбогдолтой. Хамгийн ?рг?н хэрэглэгддэг оношилгооны арга бол цусны т?рхцийг будаж, улаан эс доторх ??сгэгчийг илр??лэх арга юм. Гэвч энэ шинжилгээг хийж ?нэн з?в ?р д?н гаргахад лабораторийн эмч, ажилтны дадлага, туршлага шаардлагатай. ??нээс гадна ил?? хурдан хялбар шинжилгээний аргууд байдаг ч шаардагдах тоног т?х??р?мж, хэрэглэгдэх урвалж бодис ?нд?р ?нэтэй байдаг зэргээс шалтгаалаад т?дийлэн хийгддэгг?й.
Эмчилгээнд гурван з?йлийг анхаарах хэрэгтэй. Ямар з?йлээр ??сгэгдсэн (д?рв?н з?йл дурдсан), ?вчт?ний байдал (жишээ нь х??хэд, том х?н, жирэмсэн, х?нд эсвэл х?нг?н хэлбэрийн халуун хумхаа), ??сгэгчийн эмэнд дасалтай эсэх нь эмчилгээнд чухал. Халдвар авсан орон, б?с нутгийг нь харгалзан ямар эмэнд дасалтай болохыг нь мэдэж болно. Эмийн дасал б?с нутаг б?рээр харилцан адилг?й байдаг. Эмчилгээнд хэрэглэгдэх эмийг халуун хумхаагийн ??сгэгчид тохируулан сонгож, тунг тогтоодог.
Х?нг?н хэлбэрийн ?ед эмийг ууж хэрэглэж болдог. Харин х?нд хэлбэрийн ?ед (ухаан санаа саруул бус, ком, х?нд
цус багадалт
, б??рний дутагдал, уушгины хаван, амьсгалын дутагдал, шок, цусны б?лэгнэлт ихэссэн, цус алдсан, цустай шээх, шарлалт зэргийн аль нэг илэрсэн тохиолдолд х?нд гэж ?знэ) судсаар тарьж эмчилнэ.
Эмийн эмчилгээний ?р д?н харилцан адилг?й байдаг. Chloroquine phosphate халуун хумхаагийн эмчилгээнд ?рг?н хэрэглэгддэг. ??сгэгч Plasmodium falciparum, P. vivax and зарим P. ovale- нь chloroquine-д дасалтай болох нь тогтоогдоод байна. Дасалтай болох нь тогтоогдсон (ц??н лабораторт эмийн дасал тодорхойлж байна), эсвэл эмчилгээ т?дийлэн ?р д?н ?г?хг?й байгаа тохиолдолд олон эмийн хавсарсан эмчилгээг хийдэг. Жишээ нь Quinine sulfate + Доксициклин эсвэл Тетрациклин эсвэл Клиндамицин зэргээр олон эмийн хослолыг ашигладаг.
Халуун хумхаа тархсан орнуудад аялахаар т?л?вл?ж байгаа х?м??ст урьдчилан сэргийлэх тунгаар хумхаагийн эсрэг эм уухыг з?вл?д?г (жишээ нь chloroquine, mefloquine).
Ялангуяа х??хдийг урьдчилан сэргийлэх асуудал маш чухал. АНУ-ын ?вчнийг хянах, сэргийлэх т?в (CDC-Centers for Disease Control and Prevention) аялагчдад нэгээс хоёр долоо хоногийн ?мн? болон буцаж ирснээс нэг сарын дараа эм уухыг з?вл?ж байна. Хэдийгээр судалгаа туршилт эрчимтэй явагдаж байгаа хэдий ч энэ ?вчн??с сэргийлэх вакцин одоогоор алга байна. Ялангуяа х??хдийг урьдчилан сэргийлэх асуудал маш чухал.
Мэдээж шумуулд хазуулахаас сэргийлэх, з?в хувцаслах, ?ргээгч тос бусад б?тээгдх??н хэрэглэхийг з?вл?д?г. Цонхны тор, орны тор, ?ргээгч ш?ршдэг бодисыг ш?н? хазуулахаас хамгаалж хэрэглэдэг.