Хархорум
(Харх?рэм) буюу
Каракорум
хот нь Чингис хааны зарлигаар 1220 онд
Их Монгол Улсын
нийслэл хотыг
Аураг ордноос
тус хотод шилж??лэх зарлиг гарч, ?гэдэй хааны ?еэс албан ёсны
нийслэл
болсон юм. XIII зууны ?ед байгуулагдсан б?г??д уг хот нь
Мин улсаас
явуулсан довтолгооны ?р д?нд 1388 онд с?йдсэн. С??лийн жил??дэд т?р засаг болон ард т?мний дунд уг хотын байсан газарт шинэ хот ??сгэн байгуулж нийслэл хот болгох санал санаачлага гарч байсан болно.
Хархорум хотыг 1220 онд
Чингис хаан
?ндэслэж. Хубилай хааны ?ед барин дуусгажээ. Тэнд хот суурин анх байгуулагдсан нь VIII зууны (
Уйгур улс
) ?ед холбогддог. Чингис хааны ?ед Хархорум нь цэрэг зэвсгийн агуулах суурин шинжтэй байжээ. 1232 онд Хархорумын гол хэрмийг байгуулжээ. 1235 онд хаант т?рийн с?р х?ч, х?гжил цэцэглэлтийн илэрхийлэл болгон Т?мэн Амгалант ордныг байгуулснаар Хархорум хот улам ч ?нг? жавхаатай болжээ. Т??ний ?мн?х?н ?г??дэй хаан ор суусны 7-р он х?х?гчин хонин жил (1235 он)-ийн хавар Хархорум хотыг цогцлон байгуулж Т?мэн Амгалант ордныг барьж, 8-р оны (1236 он) улаан бичин жилийн цагаан сард олон
ван
ноёд зоог базаан уг ордныг барьж г?йцсэнд зориулж их найр, хурим ёслол ?йлджээ. Ийнх??
?гэдэй хаан
Хархорумын б?тээн байгуулалтын ажлыг зохион байгуулснаар Монголын эзэнт г?рний нийслэлийн ?нг? т?рхийг илэрхийлэх?йц хот болсон байна. Хархорум хотыг байгуулахад Монголчуудын зэрэгцээ “Франц, Англи, Орос, Унгар, Т?вд,
Балба
,
Перс
,
Хятад
,
Солонгос
зэрэг орны шилдэг уран барилгачдыг дайчлан ажиллуулжээ. Юань улсын сударт бичсэнээр “1500 албан х?н” Хархорумыг байгуулахад идэвхитэй ажиллаж байжээ. Ер нь хот байгуулалтад харь орны гар урчуудыг ашиглах явдал Х?нн?гийн ?ед ч байсан.
Хотын гол хэсгийг тойруулан босгосон бэхлэлт хэрэм нь д?рв?н талдаа тус б?р нэг асар хаалгатай байсан ба
Марко Пологийн
мэдээгээр бол эргэн тойрны урт гурван бээр (4,92 км) хэмжээтэй байв.
Археологийн
шинжилгээний ?р д?нгээс ?звэл хотын хэрмийн баруун хана 1500 метр, урд талын хана нарийн тодорхой бус, з??н талын хана 1200, хойт хана 1100 метр урт болохыг тогтоожээ. (
Н. Сэр-Оджав
.
Д. Баяр
. 1977 оны Хархорум хотын шинжилгээний ангийн тайлан. 16-р тал)
1985 онд
Шанхай
хотноо хэвлэгдсэн “Хятадын Нэвтэрхий толь бичиг-Юань г?рний т??х” зохиолд “Хархорум нь д?рв?н ли, з??нээс баруун тийш барагцаалбал хоёр ли хэмжээтэй” гэжээ ( 1ли = 576 метр )
Хотын баруун урд хэсэгт гадуураа д?рв?н талтай асар хаалгатай бат бэх хэрмэн дотор талд “Т?мэн Амгалант” хэмээх алт эрдэнэс, ш?р сувдаар чимэглэсэн хаант т?рийн их ордон с?ндэрлэж байв.
Орхонтал, Хархорины харагдах байдал
Ногоон з?лэг, цэцэг, навч алагласан Хархорум хотын хэрэм хойноос урагш, баруунаас з??н тийш нэвт гарсан томоохон гудамжтай ба тэдгээр нь т?в дундаа огтлолцож, хотыг д?рв?н тойрогт хуваагддаг байв. ??нд нэгд?гээр тойрогт газар б?рээс ирсэн Мусульман худалдаачид, тэдний зах зээл голдуу, хоёрдугаар тойрогт Хятад худалдаачид, гар урчуудын зах зээл голдуу гуравдугаар тойрогт Эзэн хааны хатад, х?вг??дийн орд харш болон Чингисийн Алтан ургийн ноёд дээдэс, их жанжидын байр, орд ?рг??, д?р?вд?гээр тойрогт
Будда
,
Христос
,
Лалын
шашны с?м хийд,
дипломат
элч т?л??л?гчдийн буудал, м?рг?лийн газар б?хий хот байгуулалтын хувьд нарийн зохион байгуулалтай том хот болжээ. (?Ч. Далай.
?гэдэй хаан
ба Хархорум хот, 22-р тал)
Олон тооны уран дархчуудыг авчирч ажиллуулснаас ?звэл монгол хаад Хархорумаа х?л ихтэй, х?гжил сайтай томоохон хот болгох гэж нилээд чармайж байжээ. Тухайн ?еийн шилдэг уран дархчуудын б?тээсэн нэгэн томоохон б?тээл бол Т?мэн Амгалант ордон дотор байрлаж, уран гоё хийцээрээ олон т?мэнд шагшигдаж байсан М?нг?н мод болно. Т??нийг б?тээх ажлыг
М?нх хаан
Францын
нийслэл
Парис
хотын алдарт уран дархан
Вильгельм Бушьед
хааны сангаас санх??жилт хийж, 50 туслах дархан ?гч б?тээлгэжээ. В.Бушье т??нийг 1254 онд хийж дуусгаад, уран барилгын хосг?й б?тээл Т?мэн Амгалант хэмээх их ордны дотор талд, хааны сэнтийн ?мн?х талбайд байрлуулан залжээ.
М?нг?н модны
ёроолд тус б?рээс нь айраг олгойдон гарах цоргон амтай д?рв?н м?нг?н арслан байрлуулжээ. Модны дотуур оройд нь х?ртэл д?рв?н босоо хоолой татаж, тэдгээрийн амсрыг доош унжуулан, тус б?рийн амсрыг алтан шармал могойн ам маягтай ?йлдэж с??лээр нь м?нг?н модыг ороолгон урлажээ. Эдгээр хоолойн нэгээс дарс, н?г??г??с дан айраг, гурав дахиас балын ундаа, д?р?в дэхээс террацина хэмээх будааны шар айраг гоождог байв.
Модны ёроол хавьд амттан ундааг ю?лэх тусгай м?нг?н савнуудыг хоолой б?рийн дор тосон байрлуулжээ. М?нг?н модны орой дээр б?рээ барьсан Ангель хэмээх тэнгэрийн элчийн д?рийг Вильгельм дархан урлан босгож модны доорхи газарт х?н далд орохуйц зоорь бэлдэн модны голоор Ангелийг х?ртэл бас нэг цорго ?йлджээ. Эхлээд тэнд тулман х??р?г хийсэн авч тэр нь олигтой х??р?гд?ж чадсанг?й. Ундааг с?гн?х ?йлчлэгч нар тэнд бэлэн х?лээж зогсох ажээ. Модны м?чир, навч, жимс б?гдийг цул м?нг??р урлажээ.
Дэлхийн гурван том шашин болох Будда, Христос, Лалын болон б?? м?рг?лийн ёсны т?л??л?гчид нийслэлд тус тусын ?йл ажиллагааг явуулж байсан б?г??д 1254 онд
М?нх хаан
Хархорум хотод Будда, Христос, Лалын болон б?? м?рг?лийн ёсны т?л??л?гчдийг ир??лэн дэлхийн т??хнээ анх удаа онолын маргаан зохион байгуулсан байна.
М?нх хааны ?ед
1256
онд Хархорумд байгуулсан Буддагийн "Хин ?н Гэн" буюу "Их Асарт с?м", "Читаван" зэрэг 12, Лалын 2,
Христосын
1 нийт 15 тооны с?м дуган ??р ??рийн суртлыг номлож байжээ.
Эдгээр шашны болон иргэний сургууль, гэрийн буюу ордны сургууль соёлын газар, номын сан, архив, т??х судлах х?рээлэн Хархорумд ажиллаж байв. Их г?рний б?рэлдэх??нд дээрх гурван гол шашинт улс, орнууд багтаж байсан болохоор тэдгээр шашинтны т?вл?рс?н т?л??ллийг нийслэлд буй болгох шаардлага урган гарчээ.
XIII зуунд Чингис хааны, ?р ач нартаа нийт г?рний нутгийг хуваарилан ?мчл??лсэн тус тусын эзэмшил дээр Монголын хэд хэдэн улс буй болов. Тэдгээр нь Орос дахь "
Алтан Орд
",
Иран
дахь "
Ил хан
" буюу анхны хааны нь нэрээр алдаршсан "
Х?лэг?гийн Улс
"
Дундад Ази
дахь "
Цагаадайн Улс
" хожим 1260 оноос Хятадад байгуулагдсан Монголын "
Юань Улс
" зэрэг болно. Тэдгээр нь тухайн ?еийн н?хц?л байдал, газар з?йн байрлалаас болж ??р ??рийн т?в хоттой байв. Тухайлбал Ижил м?рний сав нутагт орших
Батын
Сарай
,
Бэрхийн
Сарай, Иран дахь Монголын хаант улсын т?в
Тибриз
м?н Цагадайн улсын нутаг болох Ферганд Андижан, м?н
Бээжин
,
Багдад
,
Бухар
,
Самарканд
зэрэг хотууд оршиж байв. Монголын хаад нийт г?рнийг Хархорум хотод т?вл?р?н тэндээс удирдаж байсан болохоор их нийслэл нь м?н Хархорум байжээ.
Энэ б?хнээс д?гнэн ?зэхэд XIII зууны ?ед Хархорум хот
Ази
-
Европ
,
Араб
дахины аянчин жуулчин, албаны т?шмэд, ихэс дээдэс, эрдэмтэн мэргэдийг ??рт?? даллан дуудсан дэлхийн соёл ирг?эншлийг холбогч хотын ??ргийг г?йцэтгэж байсан болох нь судалгааны явцад тодорхой болж байна.