Халимаг ястан

Халимаг ястан / Хальмг улс
	; ; ;
Томоохон х?н амтай улсууд
Хэлн??д
	т?р?лх Монгол хэлний Ойрад аялганы халимаг салбар аялга
Шашин
	дийлэнх нь Буддын шашин , тэр тусмаа Шарын шашны ш?тлэгтэй
Холбоотой угсаатны б?лэг
	бусад Монгол угсаатан , тэр дотроо Ойрад

Халимаг ( о.т. Халимагууд ; халимагаар хальмг - [хальмъг], о.т. хальмгуд , хальмг улс ; оросоор калмык , о.т. калмыки ; англиар о.т. Kalmyk people , Kalmyks ) ? Монгол хэл - угсааны , Ойрадын б?лэгт багтдаг, ОХУ -ын харьяа болох монгол ард т?мэн , 190 мянга орчим х?нтэй ястан .

17-р зууны эхэнд Торгуудын Хо ?рл?г Эрчисийг уруудан баруунш алслаж казах , татар зэрэг олон улс т?мэнтэй байлдан н??сээр Ногайн улсыг м?х??г??д газар орныг нь эзлэн сууснаас эхлэсэн 9 хэсэг н??дэл, 1771 оных гэх мэт З??нгар руу буцсан 4 н??длийн дараа Ижилийн х?в??нд хоцорсон нь Халимаг болон ?лджээ. ^[3] Монголчуудын нэгэн адил Шарын шашныг ш?тдэг. Н??дэлчин боловч аажмаар нилээд хэсэг нь хот сууринд амьдрах болжээ. Халимаг хэлний кирилл бичгийн д?рэм ЗХУ -ын ?ед зохиогдож 1942 оноос кирилл ?сэг хэрэглэж эхэлжээ.

1631-ээс 1771 он х?ртэл ≪Ижилийн Ойрадын улс≫ ( Орос : Калмыцкое ханство ) тусгаар тогтнож байсан хэдий ч 1771 оноос Оросын Хаант Улсын Астрахань мужийн харьяанд 9 улс болон хуваагдаж оржээ. Хожим 1920 онд ЗХУ , т??ний ЗСБНХОУ -ын доор ≪Халимагийн автономит муж≫ байгуулагдаж, 1935 онд ≪З?вл?лт Социалист Автономит Б?гд Найрамдах Халимаг Улс≫ (1944 онд татан буугдаж, 1957 онд сэргээгдсэн) болсон ба ОХУ байгуулагдахад 1992 оноос Б?гд Найрамдах Халимаг Улс ( Республика Калмыкия , Хальмг Та??ч ) болжээ. ?дг?? энэх?? Халимаг орны х?н амын 57.4%-ыг 162,740 (Орос дахь б?х халимагийн 88.7%) Халимаг х?н б?рд??лж байна.

Орос хэлний "калмыки" гэдэг оноосон нэр ЗХУ-ын б?рэлдэх??н дэх Ойрадыг хэлэх ер?нхий нэр болсноор алс хол ч гэсэндээ Киргиз улсад байгаа 4,188 Сарт халимагийг м?н л калмыки гэж б?ртгэдэг хэвээрээ байна. Орост 2010 онд 80,546 х?н Халимаг хэлтэй болохоо мэд??лсэн нь б?ртгэгдсэн 183,372 Халимагийн 43.9%-тай тэнцэнэ. ^[4]

Нэр [ засварлах | кодоор засварлах ]

Халимаг ( бур. хальмаг ; хал. хальмг ) хэмээх нэр бол калмак гэх т?рэг (татар, казах г.м), калмык гэх орос ?гний хожмын монгол хувилбар юм. Ижил м?р?ний Ойрадууд ??рсдийг?? торгууд , д?рв?д г.м-ээр овог аймгийн нэрээр тодорхойлдог байв. Оросууд тэднийг калмык гэдэг болсон нь ≪?лдсэн≫, ≪гээгдсэн≫ гэсэн утгатай калмак гэх татар тэмдэг нэрээс уламжласныг 1761 онд Оросын т?шмэл В.Бакунин бичиж ?лдээсэн. ^[5]

Тархалт [ засварлах | кодоор засварлах ]

Халимагууд одоо Астрахань мужид багтсан 10 аймаг, Ойрадын Батут, Хэрэйд, Д?рв?д, Хошууд, Харнууд, Тэлэнгэд овог, ястнууд багтсан ОХУ-ын харъяа 179 мянга орчим х?н амтай, ??рт?? засах эрх б?хий Б?гд Найрамдах Халимаг Улсад амьдарч байна.

2020 оны Оросын х?н амын тооллогоор 179 мянган х?н болдыр, бузав, халимаг хэлтэй казак, халимаг-ойрд, ойрд, ойрд-халимаг, торгууд, хальмг, хойт зэрэг ястан гэж б?ртг??лжээ.

Т??х [ засварлах | кодоор засварлах ]

?ндсэн ?г??лэл: Халимагийн хант улс

Хо ?рл?г ??р ахлуулсан Торгууд , Д?рв?д аймгийнханаас ихэвчлэн б?рдсэн Ойрад нь 1607 онд баруун з?г н??дэллэн одсон б?г??д цааш н??сээр Ижил м?р?нд суурьшиж Халимагийн хант улсыг байгуулжээ. Тэд 1655 онд Оросын хаанд элч илгээн холбоотон нь болжээ. Халимагийн Аюук (1670-1724) I Пётр хаантай гэрээ байгуулан Оросын ?мн?д хилийг Кавказынхан , Туркуудээс хамгаалах болсноор Оросын цэргийн гол холбоотон болжээ. Халимагууд Оросын харъяанд байсан жирийн нэгэн жижиг угсаатан байсанг?й 1681 онд Башкирыг Орост нэгтгэхэд, 1710 онд Туркийн эсрэг дайнд, 1709 онд Шведтэй хийсэн Полтавын тулалдаанд , 1728 онд Персийн дайнд , 1786 онд Оросууд Кавказыг эзлэн авч Крымын ханлигийг бут цохиход, 1810-1814 оны Орос-Францын дайнд (Ялангуяа алдарт Бородины тулалдаанд ) Оросын гол холбоотон болж оролцож байжээ. Наполеон I Бонапарт "х?н т?р?лхт?н дайн байлдааны ?ед жигд цэмцгэр хувцас, ёслол т?г?лд?р жагсаал, нижгэр б?мб?р гэх мэт цэргийн урлагийн соёлыг харуулах ёстой. Оросын армийн дунд х?н иддэг зэрлэг??д байгаа ба тэдгээр махчидаас болж эр цэрэг ид хаваа ?з??лж чадахг?йд х?рч байна. Та тэр зэрлэг??дийг турхирч араас нь Оросын армийн х?ч чадал гэж хийрхэж буй нь инээдэмтэй хэрэг. Харин би тэр зэрлэг??дтэй бус тантай, Оросуудтай тулалдахыг х?снэ" гэж Оросын хаан I Александрт захидал илгээж байлаа. Энэ дайнд халимагийн Т?ндэв, Цэрэнжав, баруун Монголоос ирсэн Жамъян, Цэвэгжав нарын удирдсан Халимаг цэрг??д Оросын армийн б?рэлдх??нд явж Австри х?ртэл тулалдаж Оросын хаанаас их шан харамж авчээ. Иймээс их яруу найрагч А.С.Пушкин ??рийн ш?лэгтээ "Тал нутгийн н?х?р Халимаг" гэж онцлон тэмдэглэсэн байдаг.

1917 оны хувьсгалын дараа Халимагийн олон язгууртан, ноёд Франц , Америкийн Нэгдсэн Улс руу цагаачилсан б?г??д Ижил м?р?нд?? ?лдэн ?лсг?л?нд нэрвэгдсэн халимаг ах д?? нартаа 1922-1923 онд Монголын АЗГ-аас тусламж ?з??лж байсан тухай архивын мэдээ байдаг. Октябрийн хувьсгалын дараа халимагчууд бие даах зорилгын ??днээс 1917 онд ван Тундутовын удирдлагаар Халимагийн зэвсэгт бослого гаргасан ба з?вл?лтж??лэх ?йл явцын эсрэг 1930-д онд м?н зэвсэгт бослого гарган эсэрг??цэж байсныг З?вл?лт Холбоот Улс ??рийн Улаан Армийн х?чээр цус урсган х?чээр дарж байжээ.

Л.Гумилевээс ямар ард т?мнийг хамгийн их х?ндэлдэг гэж асуухад халимаг болон Умард Америкийн индианчууд, учир нь тэд боол болсноос ?хсэн нь дээр гэж ?здэг гэж хариулжээ. Америкийн сэтг??лч Анна-Луиза Стронг 1945 онд "З?вл?лтийн ард т?мн??д" номондоо Берлиний сонингууд халимагуудын хэтэрхий гэмээр эрэлхэг зоригийг онцгойлон бичиж байсан гэжээ. ^[6]

1943 оны арванхоёрдугаар сард И.Сталины тушаалаар халимагудыг хэлмэгд??лж ?йл олноор нь Сибирь р?? ц?лж байжээ. ??нийг З?вл?лт засгийг олноороо эсэрг??цсэн, Улаан армийн эсрэг тэмцсэний т?л??х шийтгэлийн арга хэмжээ гэж ?здэг байв. Энэх?? албадан ц?л?х нь ?ндэсний хэмжээний с?йрэл болжээ. Ц?лл?г??с эхлээд 1946 оны 4-р сар х?ртэл 14343 халимагууд суурин амьдарч байжээ. ??ний зэрэгцээ халимагуудын т?р?лт туйлын бага байв. 1943-1950 онд ц?лл?гт байсан 97-98 мянган халимагуудаас 40 мянга гаруй нь нас баржээ. Халимагуудын нийт хохирол нь т??ний нийт тооны талаас ил?? хувийг эзэлжээ. Халимагийн ард т?мнийг ц?лж авснаар ?ндэсний автономийг устгахад х?ргэв. 1944 онд Халимагийн Автономит БНУ оршин тогтнохоо больсон. Т??ний нутгийг х?рш зэргэлдээх б?с нутгуудын засаг захиргааны харьяанд хэсэгчлэн оруулсан байв. З?вх?н 1956 онд И.Сталиныг нас барсаны дараа Халимагуудыг цагаатгагдсан байна.

Халимаг овгууд [ засварлах | кодоор засварлах ]

Халимагийн ?ндсэн угсаатны дэд б?лг??д байдаг: Баатууд , Д?рв?д , Хойт , Хошууд , ??лд , Торгууд , Бузаав. Торгууд, Д?рв?д??д тоон ?з??лэлтээрээ давамгайлж байна. Бузаавчууд бол ц??нх б?г??д хамгийн оросжсон Халимагт тооцогддог.

М?н ?зэх [ засварлах | кодоор засварлах ]

Цахим холбоос [ засварлах | кодоор засварлах ]

Эшлэл [ засварлах | кодоор засварлах ]

↑ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
↑ Хауг В. Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии .
↑ На. С?хбаатар : Дарагдаж нухлагдсан ч ?вд?г с?хр??г?й Халимагууд минь
↑ Перепись-2010
↑ Цит. по: Исторические предпосылки сложения калмыцкой народности // Очерки истории Калмыцкой АССР. Дооктябрьский период. ? М.: Наука, 1967.
↑ [1] Лев Гумилев на вопрос: "Какой из народов мира вы уважаете больше всех?" ответил: "Калмыков и Северо-американских индейцев,они предпочитают погибнуть,чем стать рабами..." ... мнение независимой американской журналистки Анны-Луизы Стронг, которая в своей книге ≪Народы Советского Союза≫, изданной в 1945 году, писала: ≪…по странной иронии судьбы первые красноармейцы, упомянутые в берлинской прессе за ?сумасшедший героизм“, были калмыки…≫.

[ОХУ-2010-1] Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[2] Хауг В. Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии .

[3] На. С?хбаатар : Дарагдаж нухлагдсан ч ?вд?г с?хр??г?й Халимагууд минь

[4] Перепись-2010

[5] Цит. по: Исторические предпосылки сложения калмыцкой народности // Очерки истории Калмыцкой АССР. Дооктябрьский период. ? М.: Наука, 1967.

[6] [1] Лев Гумилев на вопрос: "Какой из народов мира вы уважаете больше всех?" ответил: "Калмыков и Северо-американских индейцев,они предпочитают погибнуть,чем стать рабами..." ... мнение независимой американской журналистки Анны-Луизы Стронг, которая в своей книге ≪Народы Советского Союза≫, изданной в 1945 году, писала: ≪…по странной иронии судьбы первые красноармейцы, упомянутые в берлинской прессе за ?сумасшедший героизм“, были калмыки…≫.

[3]

[4]

[5]

[6]