Либертари буюу хэвлэлийн б?рэн эрх ч?л??ний онол (Либертарианская теория или теория полной свободы печати. Англи хэл : Libertarian theory ).

Улс т?рийн ардчилал, шашны эрх ч?л?? х?гжиж, ч?л??т худалдаа ?рг?жиж, улс орнуудаар айлчлах боломж нээгдэж, ч?л??т ?рс?лд??ний эдийн засагт шилжиж эхэлсэн явдал болон Соён гэгээрлэлтийн ?еийн г?н ухааны уур амьсгал авторитаризмын ?ндсийг таслахад н?л??лж, хэвлэл мэдээллийн ??р ?зэл баримтлалыг шаардаж эхэлжээ.

XVII зуун ы эцэст ??сч, XVIII зуун д т?л?вшиж, XIX зуунд цэцэглэн х?гжс?н энэх?? шинэ онол бол либертари онол юм. ??нийг заримдаа хэвлэлийн б?рэн эрх ч?л??ний онол гэж нэрлэдэг. Анх Англид 1688 оноос хойш ??сч, дараа нь АНУ-д ?рг?н нэвтэрсэн, дэлхийд хамгийн т?гээмэл тархсан ?зэл баримтлалын нэг юм. Анх Ж.Мильтон, Ж.Локк, Ж.С.Миллийн б?тээл??дэд болон рационализм ба байгалийн эрх з?йн философид тусгалаа олсон.

Зорилго [ засварлах | кодоор засварлах ]

Гол зорилго нь мэдээлэх, зугаацуулах, ?нэнийг олоход туслах, т?р засгийг хянахад оршино. Дайн байлдааны ?ед т?р, засгийн эсрэг сурталчилгаа явуулах, г?тгэх, доромжлох, ёс з?йг?й, зохимжг?й ?йл ажиллагаа явуулахыг хориглодог.

Сэтг??л з?йн бусад онолоос т?р, засгийн газрыг хянах зэвсэг болох, нийгмийн бусад хэрэгцээг хангах онцлог шинжээрээ ялгаатай. Х?р?нг? м?нг?тэй ямар ч х?н ХМХ-ийг эрхлэн гаргахыг з?вш??рд?г. “?зэл бодлын ч?л??т зах зээлд” ?нэнийг олох боломж болон ш??х хэвлэл мэдээллийн ?йл ажиллагааг хянадаг. Авторитари байр суурийг баримталдаг ноёрхож буй х?чн??дтэй хийх тэмцлийн явцад дэвшилт ?зэлтн??д хэвлэлийн б?рэн эрх ч?л??ний талаарх ??рсдийн ?зэл бодлыг дэвш??лж, т??нийг хэрэгж??лэхийн т?л?? тэмцэж байв.

Эрх з?йн т??хэн шаардлагуудын нэг бол XVII зууны ?ед ??ссэн хэвлэлийн эрх ч?л??ний талаарх лоозон байжээ. Энэ нь XVII зуун д хувьсгалт ардчилсан х?чн??дийн хэвлэлийн салбарт авторитаризмын ?зэл санааг хатуу барьж байсан феодалын хэмжээг?й эрхт хаант засаглалтай тэмцэх явцад дэвш??лсэн гол шаардлагуудын нэг болсон юм. Ер нь х?р?нг?тний гэгдэж байсан тэр нийгэмд б?р XVII-XVIII зууны ?ед хэвлэлийн эрх ч?л??г х?ндлэн дээдэлж, ч?л??т хэвлэл бол ардчиллыг х?гж??лэх гол х?чин з?йл м?н гэж ?зэж байв. Ардчилсан нийгэмд ямар ч хориг, хязгаарг?й, “ч?л??т” хэмээх ?гийн жинхэнэ утгаар нь ?йлчилдэг ч?л??т хэвлэл ус, агаар шиг хэрэгтэй гэдгийг тухайн ?еийн нийгэм, улс т?рийн з?тгэлтн??д, эрдэмтэн мэргэд хатуу баримтлаж, тийм хэвлэлийг бий болгохын т?л?? х?чин з?тгэж байсан нь ч?л??т сэтг??л з?йг х?гж??лэхэд чухал хувь нэмэр оруулжээ.

Ардчиллын т?л?? цогтой тэмцэгч, Америкийн XVI ер?нхийл?гч Абрахам Линкольн “??рийнх?? дайсан х?ртэл ч?л??т хэвлэлтэй байхын т?л?? амь насаа зориулахад бэлэн байна” (178.14) гэж уриалж байсан. Английн яруу найрагч, улс т?рийн з?тгэлтэн Жон Мильтон парламентад хэлсэн ?гэндээ: “Боломж б?хий б?х т?рлийн ?зэл бодлын салхи ч?л??тэй салхилж байг. ?зэл бодлын ч?л??т зах зээл бий болсон ?ед л ?нэн худлыг ялж чадна. ?нэн гэдэг бол хамгаас х?чтэй. Тиймээс х?нд худал хуурмагийн эсрэг ч?л??тэй, ил тод тэмцэх боломж олгох хэрэгтэй. Энэ бол шударга бус явдлын эсрэг тэмцэх хамгийн найдвартай, цорын ганц з?в зам м?н” (165.40) гэжээ.

Францын их хувьсгалын нэрт з?тгэлтэн, улс т?рийн удирдагч М.Робеспьер ч энэ байр суурийг баттай баримтлагч байсан б?г??д “хэвлэлийн эрх ч?л?? гэдэг бол б?х т?рлийн ?зэл бодлыг ч?л??тэй нийтлэх явдал” (183.7-8) гэдгийг нэг бус удаа цохон тэмдэглэжээ. Тэр “Хэвлэлийн эрх ч?л??ний тухай ?г”-эндээ: “Х?н болгонд заяасан эгэл жирийн оюун санаа, сайн мууг ялгах чадвар нь нэг ?зэл бодлыг авч хаях, н?г?? ?зэл бодлыг сонгож авахад сургадаг. Х?м??сийн энэх?? оюун ухаан, чадварыг хаан боогдуулж, ??рийнх?? явцуу эрх ашгийг т??нээс дээг??р тавих нь ?нэхээр тэнэг хэрэг” гэсэн нь санамсарг?й з?йл биш ажээ.

?рн?дийн улс орнуудын т??хэнд ч?л??т сэтг??л з?йн г?йцэтгэсэн ??рэг, ардчиллыг х?гж??лэхэд оруулсан хувь нэмэр их байсан б?г??д т??нийг х?гж??лэхэд ардчилсан ?зэлтн??д чухал н?л??тэй байсныг дээрх жишээ баримтаас ойлгож болох байна. XIX, XX зууны ?ед феодалын эсрэг х?д?лг??н ?рн?с?н орнуудад ч хэвлэлийн эрх ч?л??ний лоозон дээрхийн адил байв.

1644 он д хэвлэгдсэн Жон Мильтоны хэвлэлийн эрх ч?л??ний ?зэл санааг х?чтэй хамгаалсан “Ареопагитика” б?тээл нь 1907 онд Орост орчуулагдаж хэвлэгдсэн нь санамсарг?й тохиолдол биш байлаа. Феодализмтай тэмцэгчдийн дэвш??лсэн хэвлэлийн эрх ч?л??ний талаарх лоозон нь ?зэл бодлын ч?л??т зах зээлийг шаардаж байв. Тэд феодалын хаант засаглалын хэвлэл ч?л??тэй байгаа н?хц?лд сэтг??л з?йн бусад б?х “хэсэг, б?лэг” нь тэдний нэгэн адил эрхийг бодитойгоор эдлэх ёстой гэдгийг илэрхийлжээ. ??р??р хэлбэл, феодалын эсрэг тэмцэгчдийн эдийн засгийн болон нийгэм-уран б?тээлийн хувьд ч?л??тэй байсан сэтг??л з?й нь нийгмийн дэвшил, т??ний эрх ашгийн т?л?? дээд зэргээр б?рэн ч?л??тэй ?йл ажиллагаа явуулах боломж олж авахыг шаарддаг байв.

Хууль хяналтын х?чн??д энэ лоозонгийн утга санааг сайн ойлгож байсан учраас т??нийг хэрэгж??лэхэд янз б?рийн аргаар эсэрг??цэл ?з??лж, з?вх?н зарим тохиолдолд нийгмийн дэвшилтэт давхаргын шахалтаар хэсэгчилсэн буулт хийдэг байлаа. Лоозонг б?рэн хэрэгж??лэх боломж з?вх?н тэдний ялалтын дараа л олдсон юм. Тэдний дэвш??лж байсан хэвлэлийн эрх ч?л??ний тухай лоозонгийн агуулга нь нэлээд “цэвэр ариун” байсан б?г??д б?хнийг хийх туйлын эрх ч?л??, х?нлэг бус, ёс суртахуунг?й юм хийхийг ер??с?? шаардааг?й байсанд оршино. Лоозонг хамгаалагчид юуны ?мн? ноёрхож буй х?чн??дийн эсрэг ??рсдийн ?зэл бодлыг с?рг?лд??лэн тавих боломж олж авсан юм.

Эрх ч?л??ний ?зэл баримтлалын гол утга нь:

Нэгд?гээрт, ?зэл бодлын зах зээлд янз б?рийн санаа бодлыг ч?л??тэй нэвтр??лэн оруулахын тулд б?х т?рлийн санаа бодол, ?зэл онолыг ч?л??тэй нийтлэх шаардлагатай.

Хоёрдугаарт, нийгмийн амьдралд оролцогч, ?йл ажиллагаа явуулж буй улс т?рийн х?чн??дийг б?рд??лэгч х?н б?рд “боломж б?хий б?х сургаалын салхи” х?рсэн байх ёстой.

Гуравдугаарт, хэрэв олон т?мэн янз б?рийн ?зэл бодол, т??ний ?ндэслэлтэй танилцах боломжтой бол олон янзын маргаан, мэтгэлцээн, ?нэлэлт д?гнэлтийн тэмцэлд оролцох б?г??д ийм н?хц?лд ?нэн хэзээ ч х?чтэй учраас х?лээн авагч ??рийн эрхг?й ?нэн ?зэл бодлыг дэмжиж, худал хуурмаг, шударга бус юм ялагдал х?лээх зэрэг болно.

Хэвлэлийн б?рэн эрх ч?л?? туйлын буянтай з?йл гэдэгт итгэх итгэл феодалын харгис х?чн??д ялагдаж ардчилсан х?р?нг?тний нийгмийн тогтолцоо ??ссэнээр улам бэхжиж, х?чтэй болсон юм. “Эзэрхэг засгийн хэлтэрхий” доор босгосон шинэ нийгмийн ?ндсэн хуулийн хэм хэмжээ нь хэвлэлийг т?рийн з?гээс тавих аливаа хяналтаас ч?л??л?х явдал байв. ??нийг АНУ-ын ?ндсэн хуулийн анхны нэмэлт ??рчл?лт?нд б?рэн г?йцэд илэрхийлсэн б?г??д энэ бол “Шашны асуудлыг х?ндс?н буюу ч?л??тэй ш?тэж бишрэхийг хориглосон, аль эсвэл ?г хэлэх, хэвлэн нийтлэх хийгээд ард олон санал гомдлоо илэрхийлсэн ?рг?х бичиг барин засгийн газарт хандаж, тайван жагсаал хийх эрхийг нь хязгаарласан хуулийг конгресс гаргах ёсг?й” (37.323) гэсэн заалт юм.

Хожим XIX, XX зууны ?ед батлагдсан ардчилсан тогтолцоо б?хий х?р?нг?тний орнуудын ?ндсэн хуулинд хэвлэлийн эрх ч?л??г б?р ч тодорхой тусгасан байдаг. Тухайлбал, Германы ?ндсэн хуулинд: “х?н болгон ??рийнх?? ?зэл бодлыг бичгээр, амаар, д?рслэх … аргаар ч?л??тэй илэрхийлэх болон т?гээх эрхтэй. Хэвлэлийн эрх ч?л?? болон радио, кино мэдээллийн эрх ч?л?? баталгаатай. Цензур ыг хориглоно” (37.342) гэж заажээ.