Оваа стати?а е за филозофот Томас Хобс. За информации за стрипот на Бил Ватерсон со тигар по име Хобс, видете Калвин и Хобс .

Томас Хобс ( англ. Thomas Hobbes , 5 април 1588 ? 4 декември 1679 ) ? англиски политички филозоф , продолжувач и систематизатор на класичниот англиски емпиризам .

Животопис [ уреди | уреди извор ]

Во сво?от долг живот, Хобс бил сведок на бурни настани во Англи?а : борбата ме?у парламентот и феудалните сили собрани околу кралот , свикува?ето на ? Долгиот парламент “ во 1640 година, гра?анската во?на од 1642 до 1648 година, погубува?ето на кралот Чарлс I во 1649 година и прогласува?ето на републиката , диктатурата на Кромвел од 1653 до 1658 година и реставраци?ата на монархи?ата во 1660 година. Притоа, во борбата на парламентот против кралот, то? се определил на страната на кралот и поради тоа, во 1640 година, морал да побегне во Франци?а . Но, по победата на револуци?ата , то? ?а застапувал тезата за помирува?е со буржоази?ата , така што се разделил со ро?алистите и во 1651 година се вратил во Англи?а, каде што наишол на поволен прием. По вра?а?ето на монархи?ата, дворските и црковните кругови му замерувале за неговото претходно однесува?е, но кралот Чарлс II Ст?уарт (ко? бил негов ученик) се однесувал кон него со големо почитува?е (иако, иронично, го забранил печате?ето на неговите книги ). ^[1]
Сепак, Хобс никогаш не се вклучил непосредно во политиката , туку цело време останал доследен на научната работа. По завршува?ето на студиите во Оксфорд , то? стапил во служба ка? баронот Кевендиш ( Cavendish ) од Хардвик ( Hardwick ), подоцна познат како Ерлот од Девоншир ( Earl of Devonshire ), каде работел како домашен учител и сопатник на неговиот син при патува?ата. Притоа, то? имал можност во три наврати да патува низ Европа , и тоа: од 1610 до 1613 година, во 1629 - 1630 година и од 1634 до 1636 година. Овие патува?а низ Франци?а и Итали?а извршиле големо вли?ание врз неговиот интелектуален разво?, биде??и таму Хобс запознал бро?ни истакнати филозофи , како: Гасенди, Галиле? , а можеби и Декарт . Исто така, Хобс му помагал на Бекон во преведува?ето на неговите ?Есеи“ на латински ?азик , водел полемики со бискупот Брамал ( Brahmall ) за слободата на вол?ата и со математичарот Валис ( Wallis ), ?а напишал истори?ата на ?Долгиот парламент“, го превел целокупното творештво на Хомер на англиски ?азик , напишал црквовна истори?а во стихови итн. ^[2]

Философскиот систем на Хобс [ уреди | уреди извор ]

Централното место во филозофи?ата на Хобс го зазема проблемот на методот на научното истражува?е. Во то? поглед, критички оценува??и ги емпиристичкиот метод на Бекон , рационалистичкиот метод на Декарт и методите на математичко - физичките науки, Хобс насто?увал да изврши синтеза на емпиризмот и рационализмот . Сепак, то? не останал само на праша?ето на методот, туку изградил сво? заокружен матери?алистички филозофски систем . ^[3]

Дефиници?а и поделба на филозофи?ата [ уреди | уреди извор ]

Според Хобс, филозофи?ата претставува ?рационално спознание на последиците или по?авите од нивните познати причини или извори и обратно, спознание на можните причини или извори од познатите последици“. Притоа, Хобс го прецизирал поимот ?рационално спознава?е“, истакнува??и дека тоа не ги вклучува знае?ето што почива на осетите и памете?ето, ниту пак практичниот разум . Наспроти тоа, ?рационалното спознава?е“ претставува смета?е, т.е. собира?е и одзема?е . На пример, преку собира?е на сво?ствата ? четириаголник “, ?правоаголен“ и ?со исти страни“ заклучуваме дека се работи за квадрат . Во продолжение, според Хобс, предмет на филозофи?ата е ?секое тело чие произведува?е поимно го сфа?аме и кое во то? поглед можеме да го споредиме со другите тела; или исто така, ка? кое се врши сложува?е или разложува?е, т.е. секое тело за чие произведува?е и за чии сво?ства имаме спознание“. Во согласност со оваа дефиници?а, Хобс смета дека предмет на филозофи?ата не претставува уче?ето за бога , за ангелите и другите измислени суштества кои не се тела, зашто тие можат да бидат само предмет на верува?ето, а не на науката . ^[4]
Од сво?ата дефиници?а на филозофи?ата, Хобс ?а изведува не?зината поделба: има??и предвид дека филозофи?ата ги проучува телата, а посто?ат два вида тела (природни и вештачки), таа се дели на две гранки - филозофи?а на природата и филозофи?а на државата . Ме?утоа, човекот е елемент на вештачкото тело (државата), но истовремено, то? е на?совршеното природно тело и, оттука, Хобс разликува и трета гранка - филозофи?а на човекот . Овие три дела на филозофи?ата, то? ги обработил посебно во трите тома на ? Елементи на филозофи?ата “. ^[5]

Методот на филозофи?ата [ уреди | уреди извор ]

Хобс е значаен и по тоа што го направил првиот обид за синтеза на индукци?ата и дедукци?ата (емпиризмот и рационализмот) во новата филозофи?а, иако во то? поглед, неговите обиди не се целосно ?асни и доследни. Врз основа на дефиници?ата на филозофи?ата, Хобс го дефинира методот на филозофи?ата како ?на?кусиот пат да се прона?дат последиците од нивните познати причини и причините од нивните познати последици“. Оттука, Хобс заклучува дека посто?ат два основни метода во филозофи?ата: композитивен или синтетички и резолутивен или аналитички. Со првиот метод ги изведуваме последиците од нивните причини, а со вториот метод ги откриваме причините на последиците, кои ни се дадени преку искуството. Притоа, синтетичкиот метод е идеал на научното спознание, но то? почива врз некои почетни, основни принципи, кои ги дава аналитичкиот метод. Така, во шестата глава на делото ?De corpore“, Хобс на различни места го опишува односот ме?у двата метода, веле??и дека методот на филозофи?ата е ?делумно синтетички, а делумно аналитички“, дека ?аналитичко е поставува?ето на принципите поа?а??и од сетилното наб?удува?е, а напротив, останатото е синтетичко“ итн. Првите принципи кои се поставуваат со аналитичкиот метод се основните дефиниции - универзалиите, кои се ?познати од природата “ и на кои ?им треба об?аснува?е, но не и доказ “, т.е. ?ним не им е потребен никаков метод“. ^[6]

Логички, онтолошки и природно-филозофски погледи [ уреди | уреди извор ]

Своите логички , онтолошки и природно-филозофски погледи Хобс ги изнесол во делото ?De corpore“. ^[7] Неговата логика е номиналистичка. Според него, основен елемент на мисле?ето е ?името“, кое извршува дво?на функци?а - тоа е ?белег ( nota )“ што нe потсетува на некои наши поранешни мисли, но исто така, тоа е и ?знак ( signum )“, односно средство за соопштува?е на нашите мисли на другите лу?е. Притоа, ими?ата немаат никаква сличност со нештата кои ги означуваат, туку тие се даваат произволно. Со собира?е, т.е. поврзува?е на две ими?а настанува ?реченицата ( propositio )“ со ко?а се изразува дека двете ими?а се однесуваат на ист предмет, т.е. ?првото име е содржано во второто“. Преку собира?е на две реченици кои имаат заедничко име се доа?а до силогизмот, со кого настанува трет суд ко?што поврзува две неповрзани ими?а.

Според Хобс, поединечните нешта на кои им даваме ими?а може да се поделат на четири категории: тела, акциденции, фантазми и самите ими?а. Од нив, независно од суб?ектот и потполно самосто?но посто?ат само телата. Притоа, то? го дефинира ?телото“ како ?она што независно од нашето мисле?е се поклопува со ко? и да било дел од просторот или се протега заедно со него“. Според, тоа Хобс дава механистичко-матери?алистичка дефиници?а на телата според ко?а единствената нивна одлика е просторноста, простира?ето. Но, простира?ето не е исто што и телото, туку тоа е само акциденци?а на телото. За акциденци?ата, Хобс дава две дефиниции: според едната, акциденци?ата е ?способност на телото со ко?а тоа предизвикува ка? нас претстава за себе“, додека според другата, таа е ?начин на нашето забележува?е на телото“.

Притоа, посто?ат различни видови акциденции: некои, како просторноста и обликот, се заеднички за сите тела, кои не можат да посто?ат без нив; другите акциденции, како мирува?ето, движе?ето , бо?ата не се заеднички за сите тела, така што може да исчезнат, а телото да продолжи да постои. Акциденци?ата поради ко?а на некое тело му даваме одредено име се нарекува суштина или ?есенци?а“. Доколку есенци?ата е произведена, таа се нарекува ?форма“. Во однос на ко?а и да било акциденци?а, телото се нарекува ?суб?ект“, а во однос на формата - ?матери?а“. Според Хобс, матери?ата ко?ашто им е заедничка на сите тела и ко?а, според Аристотел, се нарекува materia prima , не е некое посебно тело, туку претставува само корисно име кое ??а означува претставата за телото без оглед на формата и акциденци?ата, исклучува??и ?а само големината или пространоста и способноста да прима форми и акциденции“.

Според Хобс, просторот и времето не се ниту акциденции на телата, туку тие се само фантазми, т.е. само наши претстави за акциденциите на телата. Така, просторот само означува дека нештата посто?ат независно од нас, додека времето е ?фантазма на порано или подоцна во движе?ето“. Значи, во основата на просторот лежат две акциденции (просторноста и движе?ето), но просторот и времето се само наши суб?ективни претстави за овие две об?ективни акциденции на телата. И не само просторот и времето, туку и сите фантазми и човечката свест, воопшто, имаат об?ективна основа, односно телата и нивните акциденции посто?ат независно од нашата свест, но свеста не може да постои независно од матери?алните тела.

Оттука, во основата на сите психички процеси лежат осетите, кои се извор на нашето целокупно знае?е за матери?алниот свет. Но, осетите не се нешто нематери?ално, туку тие претставуваат промена на телото кое осе?а. Причина на осетите се матери?алните тела, кои непосредно (вкус, допир) или посредно (мирис, вид) вршат притисок врз неко? сетилен орган. То? притисок се пренесува врз мозокот и срцето , каде што предизвикува отпор и противпритисок, ко?, биде??и е насочен кон надвор, изгледа дека е надвор од човекот. Според тоа, различните сетилни квалитети се само различни видови движе?е на матери?ата, а осетите се само фантазми на внатрешните движе?а кои настануваат во нас како последица на делува?ето на надворешните предмети врз сетилните органи.

Како што може да се забележи, целото логичко, онтолошко и психолошко уче?е на Хобс почива врз тезата дека единствено посто?ат поединечните тела со нивните акциденции. Таквата теза е номиналистичка, биде??и општите поими ги третира само како произволно избрани ими?а. Истовремено, неговата теори?а е механицистичко-матери?алистичка, зашто постое?ето на матери?алните тела ги сведува само на нивната просторност, а сите промени на телата на механичко движе?е. На то? начин, уче?ето на Хобс претставува продолжение на средновековниот англиски номинализам, како и на механицизмот на Френсис Бекон . ^[7]

Уче?ето за државата [ уреди | уреди извор ]

Хобс целосно раскрстил со средновековното уче?е за државата како на?совршена природна заедница, ко?а е дел од светскиот божествен поредок. Хобс го сметал за заблуда мисле?ето дека човекот по сво?ата природа е општествено суштество. Напротив, по сво?ата природа, човекот е егоист и се стреми кон самоодржува?е, и тоа по секо?а цена, т.е. то? насто?ува да го одржи сво?от живот дури и за сметка на ту?ата штета. Неговиот траен стремеж за владее?е со другите лу?е исчезнува единствено кога човекот ?е умре. ^[8]

Според Хобс, сите лу?е, горе-долу, се еднакви по своите телесни и духовни способности и затоа имаат подеднакво право на сите нешта. Поради стремежот да завладеат со истите нешта, лу?ето ме?усебно во?уваат, насто?ува??и да се уништат. Со други зборови, по сво?ата природа, човекот му е на човека волк ( Homo homini lupus ). Биде??и секо? човек е потенци?ален непри?ател на другите лу?е , ка? секого се ?авува страв да не биде нападнат и уништен, а стравот и недовербата водат кон во?на . Имено, на?добриот начин за човекот да се одбрани од другите лу?е е да ги осуети нивните намери така што ?е ги покори. Оттука, природната состо?ба на лу?ето се одликува со во?на на сите против сите ( bellum omnium contra omnes ). Во таа состо?ба, не постои праведност ниту мир, туку секо? има право да прави сe што е потребно да се заштити и да ги покори другите лу?е, така што човековиот живот е ?осамен, беден, валкан, суров и краток“. ^[9]

Стравот од смртта и стремежот за мирен живот ги поттикнува лу?ето да побараат излез од состо?бата на посто?ана во?на , а разумот зборува дека излезот е во мирот. Притоа, разумот ги открива природните закони, а под ?природен закон“ Хобс подразбира општо правило на разумот кое пропишува што човекот мора, а што не смее да прави за успешно да се одржи во живот. Сите природни закони произлегуваат од првиот, основниот закон ко? вели дека секо? треба да се стреми кон мир, додека има надеж да го постигне, а кога мирот не може да биде остварен, тогаш може да започне во?на. Од ово? основен закон произлегува вториот закон, според ко?, човекот, ако другите се подготвени да го сторат истото, и то? самиот мора да се одрекне од своето природно право на сe и да се задоволи со толкава слобода кон другите, колку што ним би им дозволил во односот кон себеси. Така, ово? закон бара човекот да се одрекне од оние права кои, ако ги задржи, спречуваат да се постигне мир ме?у лу?ето. Оттука произлегува третиот закон , ко? бара да бидеме праведни и да ги почитуваме договорите со кои нашите права сме ги пренесле на другите. Исто така, посто?ат и други закони, како: да бидеме благодарни за добродетелството, да им ги простиме навредите на лу?ето кои искрено се каат итн. ^[10]

Како што може да се забележи, природниот закон се разликува од природната состо?ба: таа е состо?ба во кое владее природното право, т.е. правото на секо? човек на сe или апсолутна слобода ; од друга страна, природниот закон бара да се ограничи тоа право. Според тоа, државата е вештачка творба, односно таа не произлегува од природата на човекот. Државата настанува врз основа на договор со ко? лу?ето населени на определена територи?а пренесуваат дел од своите природни права на еден човек ( монархи?а ) или на група лу?е ( демократи?а ) при што владетелот треба да им обезбеди мирен живот. Хобс ?а дефинира државата како апсолутна власт во ко?а суверенот (владетелот) ?а има целата власт, а сите поданици треба да му се покорат. Притоа, суверенот има неограничени права: то? одлучува за мир или за во?на, пропишува награди и казни, им суди на лу?ето, определува кои доктрини и религии се исправни итн. Исто така, народот нема право насилно да го смени владетелот, т.е. не смее да крева бунтови и револуции, биде??и тоа би значело дека народот се буни против самиот себе, зашто суверенот владее во името на самиот народ. Според Хобс, апсолутната власт значи дека не постои посебна и независна законодавна или судска власт, ниту пак дека црковната власт може да биде над власта на владетелот. ^[11]

Инаку, Хобс немал единствено мисле?е околу тоа, ко?а државна форма е на?добра - монархи?ата, аристократи?ата или демократи?ата. Така, во делото ?Elements of law“, то? се произнесол дека монархи?ата е на?добра форма на владее?е, но во делото ?De cive“ то? вели дека во сите три форми народот треба да биде целосно послушен во односот кон власта. Слично на тоа, во делото ?Leviathan“, то? истакнува дека воопшто не треба да се расправа околу тоа ко?а форма е на?добра, туку секо? од нив треба да се прифати таква каква што постои на определена територи?а, т.е. постоечката државна форма не треба да се менува. ^[12]

Хобс смета дека коренот на религи?ата се нао?а во самиот човек, биде??и неговата грижа за иднината го наведува да ги бара причините и да ги предвидува последиците. Но, биде??и човекот не може да ги открие сите причини, то? има страв од смртта, од сиромашти?ата итн. Ово? страв, ко? е последица на незнае?ето, создава вера во божества кои се сметаат за причина на необ?аснивите по?ави. Притоа, измислените верува?а кои се ?авно дозволени претставуваат религи?а, додека ако не се дозволени, станува збор за празноверие. Од друга страна, ако замислената невидлива сила навистина е таква каква што ?а замислуваме, тогаш тоа е ?вистинска религи?а“. Значи, Хобс ги изедначува поимите ?религи?а“ и ?празноверие“, зашто единствената разлика ме?у нив се состои во тоа дали верува?ето е дозволено или забрането, додека ?вистинската религи?а“ е само теоретски поим, без никаква примена во практичниот живот. Сепак, владетелот е то? што одредува кое верува?е е дозволено и исправно и то? одредува дали црковната власт ?е им ?а препушти на црковните лица (папа, бискуп итн.). ^[13]

Општествено-политичката концепци?а на Хобс се одликува со многу слабости, иако за своето време таа претставувала знача?но научно достигнува?е. Во прв ред, неговото уче?е за природната состо?ба како во?на на сите против сите било засновано врз неисториската и метафизичката претпоставка дека постои една, вечна и непроменлива, човечка природа. Третира??и ?а државата како вештачка, рационално конструирана творба, Хобс останал во рамките на идеалистичкото сфа?а?е на државата и општеството. Всушност, то? не правел разлика ме?у поимите ?држава“ и ?општество“, а освен тоа, погрешно ги претставувал општествените односи како односи ме?у поединецот и општеството, односно не го познавал постое?ето на општествените групи. Сепак, неговото уче?е претставувало голем чекор напред во споредба со средновековното теолошко уче?е за државата како составен дел на бож?иот светски поредок, т.е. то? се трудел да го об?асни настанокот на државата без помош на натприродните сили. Во продолжение, многумина критичари го оценуваат уче?ето на Хобс за апсолутната власт на суверенот како премногу реакционерно. Сепак, дури и во то? поглед, Хобс направил чекор напред, биде??и не ?а оправдувал апсолутната власт како дадена од Бога , туку ?а темелел врз општествениот договор ме?у лу?ето. ^[14]

Избрани дела [ уреди | уреди извор ]

Хобс започнал да се занимава со филоофи?а релативно доцна, така што сите негови познати дела се напишани во неговите зрели години: Така, своето прво познача?но дело ?Елементите на законот“ го напишал по бегството во Франци?а во 1640 година, т.е. кога имал над 50 години, а делото било об?авено кога Хобс имал 62 години.

• (1628) Превод на Истори?а на Пелопонеската во?на од Тукидид
• (1650) Елементите на законот, природен и политички (The Elements of Law, Natural and Politic) , составено од
  • Човечка природа, или фундаментални елементи на политиката (Human Nature)
  • За политичкото тело (De corpore politico)
• (1651-8) Философски елементи (Elementa philosophica)
  • (1651) За гра?анинот (De cive)
  • (1655) За телото (De corpore)
  • (1658) За човекот (De homine)
• (1651) Леви?атан, или матери?ата, формата, и мо?та на заедницата, духовна и цивилна (Leviathan or the Matter, Form and Power of a Commonwealth, ecclesiastical and civil)
• (1656) Праша?а за слободата, потребата и случа?носта
• (1668) Леви?атан (латински)
• (1681) Посмртно: Бехемот, или долгиот парламент (Behemoth or the Long Parliament)

Наводи [ уреди | уреди извор ]