Претор
Поглед кон викенд-населбата на селото и Големото Преспанско Езеро
Претор Местоположба на Претор во Македони?а Претор на карта
Координати   40°58′46″N 21°03′42″E  /  40.97944° СГШ; 21.06167° ИГД  / 40.97944; 21.06167
Регион	Пелагониски
Општина	Ресен
Област	Долна Преспа
Население	116 жит. ( поп. 2021 ) [1]
Пошт. бр.	7318
Повик. бр.	047
Шифра на КО	23034
Надм. вис.	992 м
Слава	Мала Богородица
Претор на општинската карта Атарот на Претор во рамките на општината
Претор на Ризницата

Претор ? село во Општина Ресен , во областа Долна Преспа , во околината на градот Ресен , сместено во близина на североисточното кра?бреж?е на Големото Преспанско Езеро .

Потекло на името

Во врска со името на ова село, Вло?им?еж П?анка пишува дека е топографско префексално име и об?аснува дека коренот ?тор“ има пове?е значе?а (трло, пат, речно корито и друго). Во ово? случа? ?а истакнува веро?атноста дека се ?авува последното значе?е: пре - тор (село положено ?преку река“) во однос на селото Сливница (Преторска Река). ^[2]

Денешниве преторци и нивните предци, името на селото го поврзуваат со поимот ?претоварува?е“ (претовар). Во врска со ова постои предание дека некогаш, кога се пренесувала стока по овие патишта, на ова место се вршело претоварува?е (претовар, претоар) на карваните и по то? поим подоцна селото го добило името Претор. Покра? ова, посто?ат и кажува?а кои името на селото го доведуваат во врска со латинскиот поим ?претор“, ко? во Стариот Рим означувал, прво, висок чиновник ко? управувал со работите на внатрешниот поредок и правото, а подоцна првенствено претставник на на?високата судска власт. Ова го поткрепуваат со постое?ето на пове?е археолошки нао?алишта од римскиот период. ^{[2] [3]}

Според историчарот Антол?ак, можно е името Претор да настанало по изразите од Самоилово време, со кои била означена царската телесна гарда, ко?а можеби на тоа место имала сво? логор. ^[2]

Географи?а и местоположба

Селото е сместено во ?угозападниот дел на Македони?а , на североисточната страна од Големото Преспанско Езеро , во една од западните пазуви на планината Баба , односно на не?зиниот разгранок Гарван, од десната страна на патот Макази- Маркова Нога . Селото е оддалечено 12 километри ?угоисточно од Ресен и се нао?а во близина на патот Битола - Ресен - Охрид . Сместено е на надморска височина од околу 880 метри. ^{[2] [4]}

Претор било преместувано во минатото. Како претходна местоположба се спомнува некое место покра? брегот, а можеби и во водите на езерото. Се пренесува дека тоа се случило негде во текот на XVIII век, кога населбата била уништена од во?ските на Али-паша ?анински , а можеби и од надо?дените води на езерото. ^[2]

Претор се граничи со следниве села: со селата Асамати и Курбиново на север, со Курбиново повторно на исток, со Сливница на ?уг и со водите на езерото на запад. ^[2]

Атарот на Претор се простира на површина од 394 хектари (околу 3,94 км ² ) и зафа?а рамничарско и ридско-планинско зем?иште, обраснато со листопадна шума (даб, бука, ?авор, брест, леска и др.) и дополнително засадени површини на бор, на месноста Ве?е (околу 1950 година). Од вкупната површина на атарот: 177,2 хектари се обработливо зем?иште, 49,3 хектари пасишта и 145,8 хектари шума. ^{[2] [4]}

Низ атарот на селото и во неговата непосредна близина тече Преторска Река (ка? месното население позната и под името Преторка), ко?а никогаш не пресушувала, но со зафатот на не?зините води за потребите на водоводот и настапот на долготра?ната суша, последниве дваесетина година целосно пресушува. Во минатото на не?зе работеле 7 воденици во кои жито мелеле пове?е села, дури и оние од Мала Преспа . ^[2]

Претор е убаво уредено село од собран тип со околу четириесетина ку?и, старите обновени (реновирани, приградени, доградени, надградени), а има и новоизградени. Околу ку?ите на?често се простираат обработливи површини со овошни или зеленчукови насади и уредени дворни места, во кои се изградени стопански и други об?екти (магацини, фурни, гаражи, тремови, штали, плевни и др.). ^[2]

Истори?а

Претор е старо христи?анско село во кое отсекогаш живееле православни Македонци . Под различен облик на името (Претол, Преторче и Претор) се спомнува во пове?е извори од различни периоди. ^[2]

До 1912 година, Претор било под турска власт, а то? склоп и беговски чифлик. Претор тешко го поднесувал отоманското ропство поради што уште пред Илинденското востание биле преземени одредени вооружени акции. Подоцна, активно се вклучило во подготовките и текот на востанието. Четата на ова село земала учество во нападот на село Асамати (7 август 1903 година). За не?зин во?вода се споменува ?онче Стасовски (од с. ?убо?но ). Загинале шест жители. ^[2]

Во XIX век, Претор било село во Битолската каза, нахи?а Преспа, на Отоманското Царство .

Во Првата балканска во?на (ноември 1912), селото се нашло под српска власт, а во текот на Првата светска во?на под бугарска окупаци?а. Подоцна, со поместува?ето на фронтот, низ селото поминале и во?ските на Антантата . Во еден период од во?ната (1916-1918), цивилното население било евакуирано во селата Ра?ца и Грнчари. Во текот на во?ната, преторци биле мобилизирани во во?ските на спротивставените страни. Загинале седум жители. ^[2]

По завршува?ето на Првата светска во?на, Претор повторно се нашло под српска власт. Во ова време, Претор било во состав на општината Подмочани . ^[2]

Во Втората светска во?на селото паднало под окупаци?а на фашистичка Итали?а (ма? 1941 година), со што се нашло во составот на т.н. Голема Албани?а . Во тоа време, во селото имало итали?анска во?ска, ко?а била сместена во неколку ку?и и четири бункери. По капитулаци?ата на Итали?а (8 септември 1943 година) паднало под окупаци?а на фашистичка Бугари?а , под ко?а останало до ослободува?ето на 5 септември 1944 година. ^[2]

Со систем за наводнува?е селото се здобило во 1958 година, со електрична енерги?а во 1959, со водовод во 1960, со телевизиски прием во 1965, со асфалтен пат во 1981 и со телефонски приклучоци во 1988 година. ^[2]

Стопанство

Преторци сво?ата издршка секогаш ?а обезбедувале преку поледелството, сточарството, занаетчиството, рибиловот и печалбарството. Во рамките на поледелството на?многу се одгледувало жито (’рж, пченица, ?ачмен, пченка и др.), потоа гроз?е и овош?е. Предани?ата говорат дека на?старите овошни градини во Преспа биле подигнати во Претор уште во 1848 година. Во определени периоди се произведувало и тутун. Во рамките на сточарството (кое значително е намалено) се одгледувале овци, кози, крави, волови, ко?и и друго. Во склопот на занаетчиството имало ковачи, воденичари, ?идари, казан?ии, шивачи, ду?ан?ии и друго. Повремено се занимавале со риболов. Денес, основно поледелска гранка е овоштарството (?аболка). ^[2]

Туризам

Претор е познато и како туристичко место. Во периодот од 1930 до 1936 година тука било првото летувалиште на Евре?ската заедница во Македони?а . Денес, постои детско летувалиште и зимски рекреативен центар со пове?е об?екти и викенд-населба со околу 3000 легла. Туристичките об?екти се изградени во периодот на шеесеттите и седумдесеттите години на XX век на ?угозападната страна на селото, покра? брегот на езерото. ^[2]

Сепак, Претор со години наназад се соочува со сериозни проблеми, поради кои вообичаено е одбегнувано од македонските и странски туристи. Местото се соочува со проблеми со водоснабдува?ето, а поранешните на?посетувани работнички одморалишта сега се напуштени. ^[5] Целосно запустени се камповите на некогашната битолска кожарница, трикотажата ?Пелистер“, ?Транскоп“, некогашниот Завод за платен промет, ?Макошпед“, ?Македони?а пат“, одморалиштето на Црвениот крст, како и уште низа други се под клуч и само ?а нагрдуваат сликата во Претор. ^[5]

Население

Во текот на своето постое?е, Претор го бележело следниот демографски разво?: во 1568/69 година селото имало 47 семе?ства (опширен пописен дефтер за казите Горица, Биглишта и Хрупишта); во 1863 година 15 христи?ански ку?и (?. Хан); во 1889 година, 18 ку?и и 154 жители (С. Веркови?). ^[2]

Според податоците на Васил К’нчов (? Македони?а. Етнографи?а и статистика “) од 1900 година, во селото Претор имало 138 жители, сите Македонци христи?ани . ^[6] По податоците на секретарот на Бугарската егзархи?а , Димитар Мишев (? La Macedoine et sa Population Chretienne “) во 1905 година во Претор имало 184 жители. ^[7]

На Етнографската карта на Битолскиот Вилает од 1901 г. Претор се води како чисто македонско село во Битолската каза на Битолскиот сан?ак со 32 ку?и. ^[8]

Според германска карта издадена во 1941 година, а заснована на пописот на Кралството ?угослави?а од 1931 година, селото имало 350 Македонци . ^[9]

Селото е мало и во 1961 година броело 220 жители, до кои 218 биле Македонци , а два?ца жители биле Срби . Во 1994 година, бро?от се намалил на 153 жители, од кои 149 Македонци, тро?ца жители Срби и еден останат. ^[4]

Според пописот од 2002 година, во селото Претор имало 142 жители, од кои 138 Македонци , 3 Срби и 1 останат. ^[10]

Според последниот попис од 2021 година, во селото живееле 116 жители, од кои 110 Македонци , 5 Срби и 1 лице без податоци. ^[11]

Во табелата во продолжение е направен преглед на населението во сите пописни години:

Извор за 1900 г. : Македони?а. Етнографи?а и статистика . ^[12] ; за 1905 г. : La Macedoine et sa Population Chretienne . ^[13] ; за 1948-2002 г. : Државен завод за статистика на РМ . ^[14] ; за 2021 г. : Државен завод за статистика на РМ . ^[15]

Родови

Претор е македонско село.

За селото Претор се пренесува предание дека настанало од два рода: Су?овци и ?осевци, доселени од различни места со различни семе?ни слави. Подоцна, селото се ширело и со нови доселеници. Денешниве преторци се потомци на следниве семе?ства: Босилковци (доселени од Сливница во 1918 година), Бибевци (доселени од Сливница во 1890 година), До?дановци (доселени од Сливница), Су?овци - ?оновци (староседелци), Наумовци (доселени од Сливница во 1918 година), Парговци (доселени од Орово во XVIII век), Несторовци (доселени од Туминец ), Симовци - ?аневци (доселени од Туминец во XVIII век), ?улумовци и Штранговци (доселени од Туминец).

Според истражува?ата на Бранислав Руси? во 1949 година, родови во селото се:

Су?овци (3 к.) староседелци или со непознато потекло; Килимановци (5 к.), Бибевци (2 к.), Штер?овци (2 к.), Чешковци (1 к.), Наумовци (7 к.) и Босилковци (4 к.) сите се доселени од селото Сливница ; Пила?ковци (9 к.) доселени се од селото Туминец ; Парговци (3 к.) доселени се од селото Орово во Еге?ска Македони?а . Го знаат следното родословие: Никодин (жив на 52 г. во 1949 година) Наум-Петре, основачот на родот ко? се доселил. ^[16]

Самоуправа и политика

Селото влегува во рамките на Општина Ресен , една од малкуте општини кои не биле изменети со новата територи?ална поделба на Македони?а во 2004 година. Во периодот од 1996-2004 година, селото било во рамките на некогашната Општина Ресен.

Во периодот од 1965 до 1996 година, селото се нао?ало во рамките на големата општина Ресен. Во периодот од 1955 до 1965 година, селото било дел од некогашната Општина Ресен.

Во периодот 1952-1955, селото било дел од тогашната Општина Подмочани, во ко?а покра? селото Претор, се нао?але и селата Асамати, Горна Бела Црква, Грнчари, Долна Бела Црква, Езерани, Коз?ак, Курбиново, Подмочани и Ра?ца. Во периодот 1950-1952 година, селото било дел од некогашната Општина Подмочани, во ко?а влегувале селата Асамати, Грнчари, Курбиново, Подмочани, Претор и Ра?ца.

Избирачко место

Во селото постои избирачкото место бр. 1654 според Државната изборна комиси?а , сместени во просториите на селски дом. ^[17]

На претседателските избори во 2019 година , на ова избирачко место биле запишани вкупно 147 гласачи. ^[18]

Културни и природни знаменитости

Археолошки нао?алишта ^[3]

• Копачките ? некропола од доцноантичко време;
• Кулине ? населба од бронзено, хеленистичко, римско време и среден век;
• Претор ? населба од доцноантичко време;
• Летувалиште ? населба од доцноантичко време;
• Лива?е ? населба од доцноантичко време;
• Ливатчи?а ? вила рустика од време;
• Петрино ? населба од доцноантичко време;
• Св. Атанаси?а ? црква од средниот век;
• Св. Арангел ? осамен наод ос римско време;
• Св. Богородица ? црква и некропола од средниот век;
• Св. Петка ? црква и некропола од средниот век;
• Св. Недела ? црква од средниот век;

Цркви ^[19]

• Црква ?Св. Сава“ ? се нао?а на половина километар ?ужно од селото. Изградена е во XIV век и била метох на Сливничкиот манастир ;
• Црква ?Св. Архангел Михаил“ ? се нао?а западно од селото и претставува гроб?анска црква;
• Црква ?Св. Атанаси?“ ? се нао?а во селото и е изградена на култно место;
• Црква ?Пресвета Богородица“
• Црква ?Св. Петка“ ? црквичка посветена на Петка Римска
• Црква ?Св. Недела“
• Црква ?Св. Теодор Тирон“

Редовни настани

• Мала Богородица (21 септември) ? главна селска слава
• Првиот понеделник по Велигден ? селски собир

Личности

• Панде Ефтимов (р. 1932) ? поет новинар;
• Панде Су?ов (1882 - 1927) ? револуционер, околиски во?вода на ВМРО, селски кмет;
• Борис Ноневски ? директор на Кинотеката на РМ;
• Мите Ноневски ? историчар на уметноста;
• Панде Или?ов Босилковски ? македонски револуционер од ВМОРО . ^[20]
• Димитри ?онов ?анковски ? македонски револуционер од ВМОРО. ^[21]
• Ставре Ристов Несторовски ? македонски револуционер од ВМОРО. ^[22]
• Геле Котев Сто?ановски ? македонски револуционер од ВМОРО. ^[23]

Наводи

Надворешни врски

• Претор на Ризницата  ^?

п р у Населени места во Општина Ресен Арвати Асамати Болно Бра?чино Волкодери Горна Бела Црква Горно Дупени Горно Круш?е Грнчари Долна Бела Црква Долно Дупени Дрмени Евла Езерани Златари Избишта ?анковец Коз?ак Ко?ско Крани Кривени Курбиново Лавци Лева Река ?убо?но Наколец Перово Подмочани Покрвеник Пре?уб?е Претор Ра?ца Ресен Сливница Сопотско Сте?е Царев Двор Штрбово Шурленци Раселени Илино Лескоец Отешево Петрино Стипона