Карпош
Роден	1655 с. Во?ник , Кумановско
Починал	1689 Скоп?е

Петар Карпош (с. Во?ник , Кумановско, 1655 - Скоп?е , 1689 ) попознат само како Карпош ? предводник на големото народно востание од 1689 година на македонскиот народ против Османлиското Царство, познато во истори?ата како Карпошово востание . Пред востанието Карпош бил долгодишен а?дутин , а подоцна и а?дутски арамбаша. Со востанието бил прогласен за ? Крал на Куманово “.

Додека корените на востанието лежеле во пове?евековната потчинетост на македонскиот народ, како и неговата незавидна економска и општествена положба, под османлиска власт, непосреден повод била втората опсада на Виена од страна на Османлиското Царство во 1683 година.

Во чест на востанието на Карпош, до 2013 година плоштадот на влезот на Старата скопска чарши?а во Скоп?е го носело името Плоштад ?Карпошово востание“. Но по поставува?ето на големата фонтана со статуа на Филип II Македонски , плоштадот бил преименуван во името на ово? крал на Македони?а со одлука на Советот на Град Скоп?е . ^{[1] [2]}

Предвечерие на востанието [ уреди | уреди извор ]

Во 1683 година Османлиите по вторпат се нашле пред ?идините на Виена. Во то? период Австри?а била преокупирана со агресивната политика на францускиот крал Лу? XIV (1638-1715) и нерешените праша?а со унгарските велможи. По двомесечна опсада на градот, напомош пристигнала австриската, како и полската во?ска предводена од кралот ?ан Соб?ески (1629-1696). Турските сили биле разбиени и биле принудени на масовно и пове?егодишно повлекува?е. Во март 1684 година, со придружува?ето на Венеци?анската Република кон Австри?а и Полска, формирана е Светата лига . Подоцна во 1686 година кон истата се приклучила и Руси?а. Во текот на долгата во?на, Австриската во?ска го ослободила Белград, а во истата година, во септември 1689 година, го ослободила и Ниш. Набргу потоа австриските сили предводени од генералот Грофот Силвио Пиколомини придружени од локални доброволци се упатиле на ?уг кон Косово, осво?ува??и ги притоа Прокупле и Грделичка клисура. По неколку дена ?а освоиле и Приштина, а оттаму на 22 октомври тргнале кон Качаник ^[3] , со намера да се освои Скоп?е. На 25 октомври тие влегле во Скоп?е, ко? бил полн со залихи од животни намирници и трговски стоки, но напуштен од месното население, кое броело околу 60,000 ^[4] , и турската во?ска. Поради низа фактори како оддалечува?ето од главнината на австриските во?ски, и непогодните временски услови, а пред сe поради чумата ко?а што беснеела во градот, Пиколомини решил да се повлече од градот и издал наредба истиот да се запали. Пожарот беснеел цели два дена, на 26 и 27 октомври, и го уништил на?големиот дел од градот ^[5] . По ова, Пиколомини со своите трупи се повлекол во Приштина и на пат кон Призрен, каде што требал да има средба со Патри?архот на Пе?ската Патри?арши?а Арсени? III Черноеви? во врска со преселува?ето на дел од месното население во Во?водина, се заразил од чумата. Умрел на 9 ноември 1689 година во Призрен ^[6] .

Почетокот на Карпошовото востание [ уреди | уреди извор ]

Според турски документи, месното население во Мариово се побунило уште пред зазема?ето на Ниш од страна на австриската во?ска во септември 1689 година. Насекаде а?дуците биле раздвижени и ги здружувале силите со општото востание.Самото востание избувнало кон средината на октомври 1689 година во северноисточниот дел на Македони?а, центарот бил на подрач?ето на Кратово и Крива Паланка. Селаните биле предводени од занаетчии, свештеници, рудари и а?дуци на чело со а?дутскиот арамбаша Карпош. Востаниците притоа им пружале и логистичка поддршка на австриските сили. Набрзо востаниците ги ослободиле Кратово, Крива Паланка и Качачкиот премин кон Срби?а. Австрискиот цар Леополд, кога слушнал за востанието, на Карпош му испратил свечена кнежевска капа. Карпош ме?у востаниците се стекнал со слава на ?крал на Куманово“.

Карпош, краток животопис [ уреди | уреди извор ]

Уште пред востанието, кон средината на 1689 година Карпош предводел една а?дутска дружина во Доспат Планина , а кога турските власти распишала потера по него, то? упеал да избега и да ?а пренесе сво?ата активност на Нишката, Лесковачката, Вра?анската, Призренската и Пиротската каза. Ме?утоа, кон кра?от на септември или во почетокот на октомври, Карпош добил амнести?а од турските власти и бил назначен за мартолозбаши?а на мартолозите во казите ?устендил, Сиришник и Радовиш и за старешина на мартолозбашиите во десет кази на македонска територи?а ^[7] . Историчарите се едногласни дека олку големата наклонетост на централната власт кон сво?от довчерашен непри?ател имала за цел да го придобие на сво?а страна и со тоа да се парализира а?дутското движе?е што во овие краишта зело застрашувачки размери. Но и ово? потег останал без успех, зашто ве?е кон средината на октомври Карпош се нао?ал на чело на народното востание против турската власт.

Сe на сe, има малку пишан матери?ал за Карпош,се знае дека е роден во селото Во?ник , Кумановско но според народните фолклорни предани?а, бил син на сиромашен мелничар. Додека името му било Петар , прекарот ?Карпош“, по кого и ?е остане запаметен во истори?ата, го добил од зборот “карпа”, поради наводната голема физичка сила. Исто така според предани?ата, Карпош работел како рудар во рудниците во Кратово. По некое време се вратил во родното село, се оженил и имал две деца. Подоцна заминал за Влашко, во потрага по работа. Спечалил пари, но на пат за дома, бил пресретнат од Турци и целата заштеда му била ограбена. Наводно никогаш не се вратил во родното село, туку повторно заминал за рудниците близу Кратово. Кога се слушнало за напредува?ето на австриските сили, ги мобилизирал селаните кои работеле во рудниците, постепено ги зголемувал своите сили и набрзо го имал под контрола северноцентралниот и северноисточниот дел на Македони?а.

Текот на востанието [ уреди | уреди извор ]

Главно упориште на слободната востаничка територи?а била Крива Паланка, ко?а и пред тоа претставувала на?солидно турско утврдува?е во областа. Востаниците изградиле и едно сосем ново утврдува?е кра? Куманово. Незадоволува??и се со здобиените позиции, востаниците имале за цел да ?а прошират слободната територи?а, подготвува??и се за поход во правец на ?устендил. На?веро?атно тие де?ствувале заедно со австриските одреди, особено во времето на нивните акции во Македони?а. Исто така веро?атно е дека биле преземени извесни чекори и во правец на надворешното признава?е и афирмира?е на слободната востаничка територи?а како независна и суверена ^[8] . Современите турски хроники и месното народно предание го титулираат Карпош како ?Крал на Куманово“ , титула ко?а подоцна и била призната од царот на Светото Римско Царство Леополд I (1640-1705). Воедно и според австриски документи, кога Пиколомини влегол во Приштина во 1689 година, бил пречекан од 5.000 востаници, ме?у кои на?големата единица била токму таа на Карпош. Според истите извори, во то? момент ве?е се прогласил за “Крал на Куманово” . Како чин на признава?е од страна на Австрискиот цар, Карпош добил од него калпак , грб , декораци?а и плус царски патент , т.е. сертификат , со кое му се признава власта врз териториите под негова контрола. Исто така му бил доделен и чинот на генерал ^[9]

Задушува?ето на востанието и смртта на Карпош [ уреди | уреди извор ]

Ме?утоа набрзо дошло до пресврт во воено-политичката состо?ба на Балканот, што кра?но негативно се одразило врз понатамошниот тек на востанието. Кон кра?от на октомври Османлиите презеле сери?а мерки со цел консолидаци?ата на своите воени редови. Прво бил назначен нов голем везир, Мустафа-паша ?уприли-зеде . Една од првите негови мерки била одлуката за укинува?е на низа извонредни давачки. Напоредно со овие мерки, започнале подготовките за напад против македонските востаници и австриската во?ска. На помош на турските во?ски им пристигнал кримскиот хан Селим Гира? со своите борбени и жестоки татарски одреди, кои ?е бидат ударна сила во престо?ните судири со востаниците. Прв на удар била Крива Паланка, во ко?а се нао?але неколку ил?ади востаници, кои се спремале за напад на ?устендил. Дознава??и за големата надмо? на непри?ателот, востаниците ?а запалиле и напуштиле Крива Паланка, повлеува??и се кон Куманово. Ве?е следниот ден турските и татарските одреди се по?авиле пред градот. Востаниците се решиле да го пречекаат непри?ателот надвор од новоизградената тврдина. Во судирот бил заробен Карпош со голем бро? свои борци. Последен отпор востаниците давале од тврдината, ко?а била преземена на ?уриш а не?зините бранители биле погубени. Османлиската во?ска сега се упатила кон Скоп?е, воде??и ги со себе заробените востаници. Скоп?е тогаш се нао?ало под контрола на а?дути, веро?атно Карпошеви лу?е, но кога чуле за поразот ка? Куманово и за приближува?ето на османлиските во?ски, тие се разбегале.

Во Скоп?е, кра? камениот мост на Вардар, Карпош бил изведен пред Селим Гира? , набиен на колец ^[10] , а потоа избоден од татарските коп?а и фрлен во реката. Тоа се случувало на?доцна во првите денови на декември 1689 година. Трагичната смрт на Карпош воедно го означува и кра?от на востанието. По ова османлиската во?ска тргнала во поход на север против австриската во?ска и во ?ануари 1690 година ?а поразиле во битката на Косово поле. Во август 1690 година австриската во?ска го напуштила Ниш и Османлиското Царство во целина.

Спомен обележ?а [ уреди | уреди извор ]

Карпошовото востание било на?масовното востание на територи?ата на Македони?а од самото доа?а?е на Турците во Македони?а во последната четвртина на XIV век сe до кра?от на XIX век.

Во чест на предводникот на востанието, Карпош , општина во градот Скоп?е го носи неговото име, додека плоштадот на левиот брег од Вардар пред Камениот мост до 2013 година го носеше името “Карпошово востание”. Исто така на средина на Камениот мост е поставена плочa во негов спомен. Плочата го носи следниов текст (испишан на македонски и англиски): ?КАРПОШ - Водачот на големото народно востание од 17 век, знача?на личност на македонската истори?а, погубен 1689 година на Камениот мост во Скоп?е“.

Споменикот на Карпош е поставен на источната страна од Камениот мост, на левиот брег на Вардар.

Карпош како тема во уметноста [ уреди | уреди извор ]

• ?Во пам?ат Карпошова“ ? песна на македонскиот писател Славко ?аневски од 1966 година. ^[11]
• ?Буната Карпошова“ ? песна на македонскиот поет Блаже Конески . ^[12]

Поврзано [ уреди | уреди извор ]

• Карпошово востание
• Плоштад ?Карпошово востание“
• Скопски населби именувани по Карпош

Наводи [ уреди | уреди извор ]

Надворешни врски [ уреди | уреди извор ]

• Проф. Д-р Александар Дими? - Паланчански ?Кумановски крал Карпош“, печатница ?Просвета“, Куманово, 1982 година