Де?вид Х?ум ( англиски : David Hume ) ( 26 април 1711 , Единбург , - 25 август 1776 ) ? шкотски филозоф и историчар .

Животопис [ уреди | уреди извор ]

Де?вид Х?ум е роден во 1711 година, во Единбург, а потекнувал од не многу богато, но угледно семе?ство . Родителите го терале да студира право , но то? сакал да учи филозофи?а . Некое време живеел во Бристол , каде се обидел да се занимава со тргови?а , но немал успех. Од 1734 до 1737 година живеел во Франци?а , каде започнал да пишува филозофски дела. Во 1745 година стапил во служба на неко? маркиз , а во 1746 година преминал во служба на неко? генерал . Со него поминал две години во Торино и во Виена (од 1747 до 1749 година). По неуспешниот обид да добие професорско место на Универзитетот во Глазгов , во 1752 година Х?ум бил избран за библиотекар во адвокатската комора во Глазгов. Во 1763 година ?а прифатил понудената служба во англиската амбасада во Париз , каде поминал три години, ужива??и голем углед и почитува?е. Таму се спри?ателил со Жан Жак Русо , со кого подоцна се скарал. По вра?а?ето од Париз, две години ?а извршувал функци?ата државен потсекретар, а во 1769 година повторно се вратил во Единбург.
Во 1775 година, Х?ум се разболел и, оценува??и дека болеста на бубрезите е ?смртна и неизлечлива“, напишал автобиографи?а од осум страници. Во неа, то? се оценил на следниов начин: ??ас сум...човек со благ карактер , умерен темперамент, со отворено, друштвено и ведро расположение, способен за верност, без смисла за непри?ателство и многу умерен во сите свои страсти. Дури ни мо?ата на?голема страст, ?убовта кон литературната слава, не ме исфрли од колосек, без оглед на честите разочарува?а“. И навистина, во согласност со своето претчувство, Х?ум умрел во 1776 година. ^[1]

Творештво [ уреди | уреди извор ]

За време на сво?от прв престо? во Франци?а (од 1734 до 1737 година), Х?ум го напишал своето главно филозофско дело ?Расправа за човечката природа“ ( Treatise of Human Nature ), кое го об?авил по своето вра?а?е во Лондон, и тоа во три посебни книги: ?За разумот“ ( Of the Understanding ), ?За страстите“ ( Of the Passions ) и ?За моралот“ ( Of Morals ). Првите две книги се об?авени во 1739 година, а третата во 1740 година. Иако очекувал слава и остри напади, неговите дела не предизвикале никакво внимание во ?авноста. Потоа, Х?ум почнал да пишува помали есеи со филозофска, морална, политичка и економска содржина, об?авени во 1741-1742 година, во два дела, под насловот ?Морални, политички и литературни есеи“ ( Essays moral, political and literary ). Иако со значително помала вредност од неговото главно дело, есеите биле поволно примени во ?авноста. ^[2]

Во периодот 1747-1749 година, Х?ум одлучил своето главно дело ?Расправа за човековата природа“ да го преоб?ави во попристапна форма за читателите, издво?ува??и ?а секо?а книга во помали расправи, исфрла??и ги потешките и не?асни делови и стилски дотерува??и го целото дело. Така, со преработка на првата книга настанало неговото на?познато дело ?Истражува?е на човечкиот разум“ ( Enquiry Concerning Human Understanding ), об?авено во 1748 година; од втората книга произлегла малата расправа на околу 30 страници ?Дисертаци?а за страстите“ ( Dissertation of the Passions ); а со преработка на третата книга настанало делото ?Истражува?е на принципите на моралот“ ( Enquiry Concerning the Principles of Morals ) од 1751 година, кое самиот го оценил како своето убедливо на?добро дело. Истата година, Х?ум ги об?авил и своите ?Политички расправи“ ( Political Discourses ), кое било единственото негово дело кое доживеало успех уште со самото об?авува?е. Подоцна, работе??и како библиотекар, Х?ум имал на располага?е голем бро? книги, што му помогнало да го напише големото дело ?Истори?а на Англи?а“. Така, во 1754 - 1756 година ?а об?авил истори?ата на династи?ата Ст?уарт , во 1759 година - истори?ата на династи?ата Т?удор , а во 1763 година ?а об?авил постарата англиска истори?а . Овие дела имаат големо значе?е за англиската историографи?а , биде??и во нив Х?ум не се задржал само на опишува?е на во?ните и другите настани, туку ги анализирал и општествените односи, моралот и уметноста . Додека работел на англиската истори?а, Х?ум го напишал и делото ?Природна истори?а на религи?ата“ ( Natural History of Religion ), об?авено во 1757 година, кое предизвикало остри напади од страна на ортодоксните верници. На?после, то? го напишал уште едно слично дело ?Ди?алози за природната религи?а“ ( Dialogues on Natural Religion ), кое не се осмелил да го об?ави, така што излегло од печат дури по неговата смрт . ^[3]

Философските погледи на Х?ум [ уреди | уреди извор ]

Уче?ето за перцепциите (импресиите и идеите) [ уреди | уреди извор ]

Х?ум ?а прифатил основната теза на ?он Лок - дека едноставните идеи се основните елементи на човечкото сознание, а нив разумот ги добива од натворешното или внатрешното искуство. Така, то? пишува: ?Накратко, целиот матери?ал на мисле?ето е изведен од нашиот надворешен или внатрешен осет, само неговото меша?е и составува?е им припа?а на духот и на вол?ата “. Сепак, Х?ум малку го променил уче?ето на Лок и користел поинаква терминологи?а. На пример, сите содржини на свеста Лок ги нарекувал ?идеи“, додека Х?ум ги нарекува забележува?а или перцепции ( perceptions ), а изразот ? иде?а “ го користел за означува?е само на еден од двата вида перцепции. Според него, другиот вид перцепции се впечатоците или импресиите ( impressions ). Овие два вида перцепции (идеи и импресии) се разликуваат според степенот на силата, т.е. импресиите се посилни и поживи од идеите, биде??и импресиите ги сочинуваат сите наши осети, страсти и емоции, онака како што првпат се ?авуваат во душата, додека идеите се само нивните бледи слики во мисле?ето и расудува?ето. Значи, споре Х?ум, импресиите се непосредни, а идеите се посредни содржини на свеста. Понатаму, во зависност од тоа дали се неделиви или пак можат да се разделат на делови, то? ги делел перцепциите на едноставни и сложени (комплексни). Притоа, двата вида перцепции, т.е. и идеите и импресиите, се делат на едноставни и сложени.

Сепак, ме?у импресиите и идеите постои заемна кореспонденци?а и сличност. На секо?а едноставна иде?а ? одговара соодветна едноставна импреси?а, а секо?а едноставна импреси?а има сво?а едноставна иде?а. Но, тоа не важи за комплексните импресии и идеи, т.е. ме?у нив не мора да постои кореспонденци?а, т.е. човекот може да има комплексна иде?а без соодветна комплексна импреси?а. На пример, може да имаме иде?а за град со златни тротоари и ди?амантски ?идови, иако таков град никогаш не сме виделе. Исто така, многу наши комплексни импресии не мора да бидат пресликани во соодветни комплексни идеи. На пример, иако неко? човек го видел Париз , сепак то? не може да создаде иде?а за него, со сите дета?и што посто?ат во реалноста. Сепак, биде??и комплексните идеи се составени од едноставни идеи, а ним секогаш им одговараат соодветни едноставни импресии, може да се тврди дека идеите и импресиите кореспондираат ме?у себе. Врз таа однова, Х?ум си го поставил праша?ето, ко?а од двата вида перцепции (импреси?а и иде?а) претставува причина, а ко?а последица? На ова праша?е, то? го дал следниов одговор: Сите едноставни идеи, непосредно или посредно (преку други идеи) се изведени од едноставните импресии. Во прилог на ова сфа?а?е го наведувал временскиот редослед, т.е. првото по?авува?е на неко?а импреси?а му претходи на првото по?авува?е на неко?а иде?а. Исто така, за нештата за кои нема импреси?а, човекот не може да има ниту иде?а. На пример, слепиот човек нема иде?а за боите , глувиот човек нема иде?а за песните, човек ко? никогаш не пробал некое овош?е нема иде?а за неговиот вкус итн. Според Х?ум, тезата дека сите едноставни идеи непосредно или посредно произлегуваат од едноставните импресии претставува прв принцип на науката за човековата природа.

Понатаму, Х?ум ги дели импресиите на осетни импресии (импресии на сензаци?ата) и импресии на размислува?ето (импресии на рефлекси?ата). Притоа, осетните импресии првобитно се по?авуваат во душата ?од непознати причини“, додека импресиите на рефлекси?ата се изведени така што духот размислува за идеите. Така, откако преку сетилата ?е добие неко?а сетилна импреси?а (топло, студено, болка, глад итн.), духот создава не?зина копи?а, ко?а понатаму се задржува дури и кога ?е престане импреси?ата. Таа копи?а е иде?ата, а иде?ата понатаму произведува други импресии (надеж, страв итн.) кои може да се наречат импресии на рефлекси?ата. На овие импресии повторно им одговараат одредени идеи, така што импресиите на рефлекси?ата им претходат на идеите на рефлекси?ата, но следат по осетните идеи од кои се изведени. Ме?утоа, биде??и осетните идеи се само копи?а на осетните импресии, произлегува дека сите наши перцепции се изведени од осетните импресии. На то? начин, уче?ето на Х?ум за елементите на сознанието во голем мера се совпа?а со уче?ето на Лок. ^[4]

Уче?ето за потеклото на сознанието [ уреди | уреди извор ]

И во однос на потеклото на елементите на сознанието, Х?ум го продолжува уче?ето на Лок. Притоа, сите предмети на човечкиот ум то? ги дели во две групи: односи на идеите и факти. Односите на идеите може да ги откриеме интуитивно или демонстративно, поради што нашето знае?е за нив е апсолутно сигурно и не зависи од ко?а и да било конкретна егзистенци?а. На пример, тврде?ето дека три по пет е еднакво на 15 може да се открие само со помош на мисловниот процес, независно од тоа, дали некогаш или некаде постои бро?от три. Во оваа група спа?аат знае?ата од областа на аритметиката , алгебрата , геометри?ата итн. Од друга страна, фактите имаат сосема поинаква природа, зашто тие не можат да се утврдат на таков начин и нивната вистинитост не е толку очигледна како претходните. Имено, секо? факт може да постои или да не постои, а неговото непостое?е не вклучува во себе никаква логичка противречност. На пример, претпоставката дека утре сонцето нема да изгрее може да ?а сфатиме, независно од тоа што не веруваме во неа. Тоа значи дека за фактите не може да имаме сигурно сознание, ниту интутитивно, ниту демонстративно, туку за нив може да заклучуваме само според причините и последиците. На пример, ако неко? на?де часовник на пуст остров , то? може да заклучи дека претходно неко? друг човек го посетил островот и тоа го прави врз основа на причинско-последичната поврзаност на по?авите. Според Х?ум, целото наше знае?е, освен она во математиката , е засновано врз иде?ата на причинско-последичните односи. ^[5]

Во едно друго свое дело, Х?ум не го дели веднаш об?ектот на сознанието на два вида, туку оди постепено, набро?ува??и седум филозофски релации што може да бидат об?ект на сознанието, и тоа: сличност, спротивност, степен на квалитет, квантитет (бро?), идентичност, просторно-временски односи (на пример, оддалеченост, пред, потоа, над, под итн.) и причинитост (каузалитет). Дури потоа, овие седум групи, то? ги дели на две: во првата се првите четири релации, кои зависат само од идеите кои ги споредуваме, т.е. тие остануваат непроменети сe додека идеите остануваат исти; останатите три филозофски релации може да се променат без никаква промена на идеите и затоа нив може да ги откриеме само според искуството. Притоа, за првите четири релации може да имаме сигурно сознание, а за три од нив сознанието се постигнува со интуици?а. Така, доволно е да се погледнат две идеи и веднаш да се утврди нивната сличност, спротивност и степенот на квалитет. Затоа, за овие три филозофски релации не е потребна ниту пак е можне каква и да било наука. Науката е потребна само за четвртата релаци?а, а таква наука е математиката ко?а со помош на демонстраци?ата изведува ?совршено точни и сигурни“ заклучоци. ^[6]

Во однос на последните три релации, Х?ум констатирал дека за две од нив (идентичноста и просторно - временските односи) разумот е врзан за своите осети. Идентичноста и просторно-временските односи на два об?екта може да ги утврдиме само со помош на сетилата, и тоа го правиме само преку наб?удува?е, т.е. без помош на мисле?ето. Наспроти тоа, каузалитетот овозможува да излеземе надвор од она што е дадено во сетилата и врз основа н апостое?ето на еден предмет да извлечиме заклучок за друг предмет кого воопшто не го гледаме. Затоа, сите наши заклучоци за фактите се изведуваат врз основа на причинско-последичните односи. Притоа, во согласност со тезата дека сите идеи се само копии на впечатоците, Х?ум го формулирал методот за проучува?е на каузалноста на следниов начин: За да започнеме правилно, мора да ?а разгледаме иде?ата на каузалноста и да согледаме од ко? извор е изведена таа. Не е можно да расудуваме исправно, ако целосно не ?а сфа?аме иде?ата за ко?ашто расудуваме, а не е можно потполно да сфатиме ко?а и да било иде?а, ако не ?а следиме до не?зиниот извор и ако не ?а испитаме она примарна импреси?а од ко?ашто станала таа. Испитува?ето на импреси?ата ?а прави иде?ата ?асна, а исптува?ето на иде?ата ги прави ?асни сите наши заклучува?а.“ Според тоа, вредноста на нашите идеи се темели врз импресиите, кои се нивниот извор, т.е. за да ?а откриеме причината за неко?а иде?а, ние мора да откриеме импреси?ата чи?а копи?а е таа иде?а. За да ?а проучиме импреси?ата на неко?а сложена иде?а, потребно е на?првин да се расложи иде?ата на едноставните идеи. Притоа, сложената иде?а на каузалноста може да се расчлени на три релации: ^[7]

1. контигуитет или временско-просторен допир,
2. сукцеси?а или временски редослед, т.е. временски приоритет на причината пред последицата,
3. нужна поврзаност (necessary connection) на причината и последицата.

Според Х?ум, за првите две релации имаме ?асни импресии, но тие не вредат ништо без третата. Ме?утоа, според него, ние не ?а познаваме силата со ко?а нашиот дух ги предизвикува нашите идеи, т.е. власта на духот над нашите идеи, страсти и чувства е ограничена, а тие граници се не осознаваат ниту со помош на разумот ниту преку открива?е на природата на причините и последиците, туку само со помош на искуството. Во то? поглед, Х?ум ?а отфрлил и теори?ата дека Бог е изворот на активната творечка сила, тврде??и дека со тоа излегуваме надвор од подрач?ето на нашето искуство, а освен тоа, ние немаме никаква импреси?а за самото врховно суштество, така што неговата творечка сила ни е непозната. Оттука, то? заклучил дека ?ние воопшто немаме иде?а за поврзаноста или силата и дека тие зборови се апсолутно без никаква смисла, без оглед дали се употребени во филозофира?ето или во обичниот живот.“ Размислува??и за иде?ата на каузалноста, Х?ум дошол до заклучокот дека тврде?ето ?сe што постои мора да има причина на постое?ето“ не ниту демонстративно ниту интуитивно сигурно, зашто целото сигурно сознание потекнува до споредбата на идеите и открива?ето на релациите кои се непроменливи сe додека идеите остануваат исти. Такви релации се сличноста, спротивноста, квантитетот и квалитетот, а ниедна од нив не е вклучена во тврде?ето дека сe што постои мора да има и причина на сво?ата егзистенци?а. Оттука, таквото тврде?е потекнува од наб?удува?ето и искуството. ^[8]

Самиот процес на причинско-последично об?аснува?е се состои во премин од една осетна импреси?а на иде?ата за одредена егзистенци?а. Притоа, во поглед на импресиите, то? истакнува дека ?нивната кра?на причина е совршено необ?аснива со помош на човечкиот разум и секогаш ?е биде невозможно да се одлучи со сигурност дали тие потекнуваат непосредно од човекот, или ги произведува творечката сила на човечкиот дух, или ги предизвикува творецот на нашето битие.“ Според тоа, преминот од импреси?ата до иде?ата ко?ашто е поврзана со неа не може да се изврши преку ?а приори“ размислува?е, зашто последицата е секогаш потполно различна од причината, така што таа не може да се открие во самата причина. Така, то? вели: ?Доколку Адам од самиот почеток имал потполно совршени разумски способности, то? од течната состо?ба и од прозирноста на водата не би можел да заклучи дека може да се удави во неа, ниту од топлината и светлоста на огнот би заклучил дека таа би можела да го уништи“. Оттука, заклучокот од импреси?ата на еден об?ект до иде?ата на друг об?ект, ко? е причинско-последично поврзан со првиот, секогаш се остварува врз основа на искуството. Со други зборови, причинската поврзаност на два предмета ?а претпоставуваме ако во минатото сме ?а забележале нивната ?посто?ана споеност“ ( constant conjunction ), т.е. сме го забележале посто?аното повторува?е на контигуитетот и сукцеси?ата ме?у нив. Ме?утоа, посто?аната споеност во минатото не значи и нужна поврзаност. Така, со никакви демонстративни аргументи не може да се докаже дека посто?аната споеност што сме ?а забележале во минатото мора да се повтори и во иднината. Исто така, не може да се докаже дека случаите за кои сме имале искуство мора да бидат слични на оние за кои сe уште немаме никакво искуство. ^[9]

Според тоа, разумот не е то? што го одредува преминот од импреси?ата до иде?ата за неко? предмет, туку то? премин го определува навиката ( custom ) или обича?от ( habit ). Имено, согледува??и ?а посто?аната споеност на два предмета, ние се навикнуваме да ги гледаме во таа споеност и очекуваме дека таа ?е се повторува и во иднина. Според зборовите на Х?ум, ?навиката е голем водач на човечкиот живот. Единствено, благодарение на то? принцип нашето искуство станува корисно... без вли?ание на навиката не би знаеле ништо за ниту едне факт надвор од она што е непосредно присутно во памете?ето и во сетилата.“ Биде??и причинско-последичното заклучува?е се темели врз навиката а не на рационалното заклучува?е, тоа не се одликува со сигурност, туку само може да веруваме дека одреден редослед на настани ?е постои и во иднина. Тоа верува?е ( belief ), пак, не е неко?а посебна иде?а што би му се додавала на предметот, туку тоа е само посебно чувство ( feeling or sentiment ) што ?а следи иде?ата за то? предмет. Тоа посебно чувство не може да се дефинира, но може да се каже дека е ?само пожива, посилна, поцврста, попосто?ана иде?а на об?ектот отколку онаа што може да ?а оствари самата фантази?а.“ Оттука, кра?ниот заклучок на Х?умовата критика на каузалитетот е дека нужноста е ?нешто што постои во духот, не во предметите“, т.е. ?кога велиме дека едне предмет е поврзан со друг, ние тврдиме само тоа дека тие ?а стекнале врската во нашето мисле?е...“ Во согласност со ово? заклучок се дефиинициите на Х?ум за причинско-последичните односи. Според една од нив, ?причината е предмет што се допира со друг и му претходи и така е се него соединет, така што иде?ата за едниот предмет го детерминира духот да ?а создаде иде?ата за другиот и импреси?ата на едниот да создаде пожива иде?а за другиот.“ На друго место, то? ?а дава следнава дефиници?а : ?Предмет по ко? следи друг при што по сите предмети коишто се слични на првиот следат предмети слични на вториот.“ На трето место, Х?ум ?а дава и следнава дефиници?а: ?Предмет по ко? следува друг и чи?а по?ава секогаш ?а води мислата кон другиот.“ Притоа, Х?ум признал дека овие дефиниции се несовршени, зашто ?а дефинираат причината со помош на она што нему му е споредно, но тоа сведочи за слабоста на разумот , т.е. сведочи дека не ?а познаваме вистинската природа на односите ме?у причината и последицата. ^[10]

Уче?ето за супстанци?ата [ уреди | уреди извор ]

Во делото ?Расправа за човечката природа“ Х?ум дал обемна критика на поимот на супстанци?ата . Притоа, то? тврди дека супстанци?ата не може да биде изведена ниту од импресиите на сензаци?ата ни од импресиите на рефлекси?ата. Кога би била изведена од осетите, таа би морала да произлегува од неко? точно одреден осет, но според неговите зборови, ?ако се забележува со очите , мора да биде бо?а ; со ушите - звук ; со ?азикот - вкус...но, верувам дека нико? нема да тврди дека супстанци?ата е бо?а, звук или вкус.“ Слично на тоа, то? тврди дека ?импресиите на рефлекси?ата се однесуваат на нашите страсти и емоции ; а ниедна од нив не може да претставува супстанци?а.“ Така, то? заклучува дека иде?ата на супстанци?ата е само збир на едноставни идеи кои се соединети со помош на фантази?ата и имаат посебно име и притоа се претпоставува дека тие поединечни идеи се нао?аат заедно во некое непознато нешто. Во продолжение, Х?ум докажува дека неговите аргументи подеднакво се однесуваат како на матери?алната така и на духовната супстанци?а. Според него, кога би имале неко?а иде?а за духовната супстанци?а, тогаш би морале да имаме и импреси?а на духовната супстанци?а, но тоа е невозможно, зашто самите приврзаници на иде?ата за супстанци?ата тврдат дека импреси?ата не е супстанци?а, т.е. таа нема ниту едно сво?ство на супстанци?ата. То? забележува дека дефиници?ата за супстанци?ата како ?нешто што може да постои само по себе“ не е задоволителна, зашто и секо?а поединечна импреси?а постои самосто?но. Освен тоа, посто?ат перцепции кои се деливи, со што тие се неспоиви со иде?ата за неделивата духовна супстанци?а. Исто така, то? ?а отфрла тезата дека духовнаат супстанци?а мора да постои биде??и нашите идеи и перцепции мора да имаат неко?а причина, а матери?алните тела не можат да бидат таа причина. На тоа, Х?ум одговара дека за постое?ето на причинските врски одлучува искуството, а тоа ни кажува дека постои причинска поврзаност ме?у разни диспозиции на нашето тело и нашите мисли. Оттука, то? заклучува дека духовната супстанци?а е ?апсолутно несфатлива“. ^[11]

Во продолжение, Х?ум ?а отфрла и претпоставката дека сме свесни за постое?ето на самите себеси. Според него, не можеме да имаме иде?а за себе ( idea of self ) биде??и не постои таква импреси?а од ко?ашто таа иде?а би била изведена. Кога би постоела таква импреси?а, тогаш таа би морала да биде иста во текот на целиот наш живот, зашто така егзистира и нашата личност. Ме?утоа, нема ниту една константна, непроменлива импреси?а. Х?ум тврди дека ние никако не можеме да се забележиме себеси, туку само ги забележуваме нашите различни, поединечни перцепции и врз таа основа заклучува дека човечкиот дух е само ?комплекс од различни перцепции кои следуваат една по друга со несфатлива брзина и се нао?аат во посто?ан тек и движе?е .“ Со други зборови, во духот нема никаква едноставност или идентичност, туку во него посто?ано се по?авуваат нови и различни перцепции, а нашата фантази?а само ги спо?ува идеите според сличноста и така настанува претставата за личниот идентитет, ко?што е само суб?ективна творба, но не постои како об?ективна и единствена духовна супстанци?а. На то? начин, поа?а??и од сво?от радикален емпиристички став, Х?ум стигнал до целосно отфрла?е на об?ективното постое?е на поимот на супстанци?ата, како еден од централните поими во филозофи?ата. ^[12]

За матери?ализмот наспроти идеализмот [ уреди | уреди извор ]

Во согласност со уче?ето за каузалноста и за супстанци?ата, Х?ум дава одговор на праша?ето, дали нашите перцепции (осетни импресии) се предизвикани од матери?алните предмети или тие се од духовна природа. Притоа, то? вели: ?Со какви аргументи може да се докаже дека перцепциите на духот мора да ги предизвикуваат надворешните предмети...и дека нив не може да ги предизвика ни енерги?ата на самиот дух, ни сугести?ата на неко? невидлив и непознат дух, ни неко?а друга причина ко?ашто сe уште ни е непозната?... Како ?е се реши ова праша?е? Се разбира, со помош на искуството, како и сите други праша?а. Но, овде искуството молчи и мора потполно да молчи. На духот никогаш не му е дадено ништо освен перцепциите и то? никако не може да оствари никакво искуство за нивната врска со об?ектот. Затоа, претпоставува?ето на таквата врска е без секаква разумна основа.“ Значи, според Х?ум, нам ни се дадени непосредно само нашите осети и ништо друго. Но, дали тие се кра?ната реалност или нив ги предизвикуваат матери?алните предмети, човечкиот или бож?иот дух или нешто четврто, тоа не можеме да го решиме, зашто ништо од сето тоа не ни е непосредно дадено, па не можеме да воспоставиме причинско-последична врска ме?у тоа и нашите перцепции. Така, Х?ум доа?а до скептичниот заклучок дека не може да се исклучи, но не може ниту да се докаже вистинитоста на матери?ализмот или на суб?ективниот или об?ективниот идеализам За Х?ум овие праша?е претставуваат губе?е време. Затоа, ако земеме неко?а книга, треба да се прашаме: ?Дали таа содржи некое апстрактно заклучува?е за квантитетот или бро?от? Не. Дали содржи некое заклучува?е врз основа на искуството за фактите и за егзистенци?ата? Не. Тогаш, фрлете ?а в оган , зашто таа може да содржи само софизам или измама.“ ^[13]

Етичките, соци?алните и религиозните погледи на Х?ум [ уреди | уреди извор ]

Етичките ставови на Х?ум во голема мера се надоврзуваат на сфа?а?ата на грофот Шафтсбери ( Shaftesbury ) и на Френсис Хачесон ( Francis Hutcheson ), зашто и то? се противел на интелектуализмот во етиката, како и тоа моралот да биде заснован врз религи?ата . Според Х?ум, моралните правила не се производ на нашиот разум, зашто разумот е ?целосно неактивен“, неспособен да нe поттикне на определено де?ство, така што од него не може да потекнува разликата ме?у моралното добро и зло. Според Х?ум, коренот на моралните вредности се нао?а во нагонско-емоционалната сфера, т.е. во ?моралното чувство“, но то? оди и чекор натаму и конкретниот извор на моралната акци?а ?а нао?а во ?симпати?ата“, т.е. во нашата способност да сочувствуваме со радоста и несре?ата на другите лу?е. А, таа симпати?а се должи на сличноста во духовната градба на лу?ето и нивната способност горе-долу да имаат исти афекти. Притоа, симпати?ата се создава според следниов механизам: Кога еден човек ?е ?а забележи последицата на неко?а емоци?а на друг човек, духот преминува веднаш од таа последица на самата емоци?а и создава жива иде?а за таа емоци?а, а потоа самата иде?а се претвора во негова емоци?а. Во етиката на Х?ум може да се идентификуваат три елементи: морално чувство, симпати?а и полезност. Моралното чувство, Х?ум го презел од грофот Шафтсбери и од Хачесон при што моралното добро го поврзал со општата полезност, со што се ?авува како предвесник на утилитаризмот . ^[14]

И во доменот на соци?алната филозофи?а , Х?ум бил противник на рационализмот . Така, то? остро ?а критикувал теори?ата за општествениот договор . За него, ?природната состо?ба“ е фикци?а ко?а никогаш не постоела во стварноста, туку и природната состо?ба на човекот била општествена. Имено, првата општествена заедница било семе?ството, кое настанало од природната наклонетост на двата пола, а патот од семе?ството до државата не одел преку општествениот договор, туку преку постепено развива?е на природните врски, засновани врз симпати?ата и заедничките интереси. ^[15]

Според Х?ум, филозофи?ата треба да реши два основни проблема во врска со религи?ата : прво, ?не?зината основа во разумот“, т.е. можноста за не?зино образложение со рационални аргументи, и второ, ?не?зиниот извор во човечката природа“, т.е. причините поради кои во текот на историскиот разво? на човекот се ?авиле религиозните верува?а. За првото праша?е Х?ум расправа во делото ?Ди?алози за природната религи?а“, а за второто праша?е во делото ?Природната истори?а на религи?ата“. Во ова дело, то? го критикува ставот дека религи?ата настанува како резултат на наб?удува?ето на делата на природата и на единствен поредок што владее ме?у нив. Кога би било така, првата религи?а во истори?ата на човекот би била монотеизмот , а знаеме дека на?првин се по?авил политеизмот , ко?а води потекло од емоционалноста и ирационалноста, т.е. од стравот, опасноста, надежта итн. Преминот од политеизам кон монотеизам настанал од стремежот и желбата сво?от бог да биде на?мо?ен. Притоа, според Х?ум, фактот дека природните катастрофи, личните несре?и и другите слични настани на?многу ?а зацврстуваат верата покажува дека не?зиниот корен не е во разумот, туку во инстинктивно-емоционалната сфера. Во воведот на ?Природната истори?а на религи?ата“, Х?ум дава одговор на праша?ето, дали религи?ата може да се докаже со помош на разумот, истакнува??и дека целиот природен поредок го докажува постое?ето на бож?ата интелигенци?а. Ме?утоа, во необ?авеното дело ?Разговори за природната религи?а“, неговите ставови не се ?асни, биде??и во него то? ги претставува погледите на три лика, од кои едниот ?а брани офици?алната религи?а, другиот е скептичар, а третиот го брани рационалниот деизам при што Х?ум не се приклонува кон ниту едно гледиште. ^[16]

Значе?ето на Х?ум за разво?от на филозофи?ата [ уреди | уреди извор ]

Х?ум извршил големо вли?ание врз натамошниот разво? на филозофи?ата, иако ниту во сво?ата зем?а ниту во странство немал непосредни ученици и продолжувачи на неговото дело. Всушност, уште за време на неговиот живот, Х?ум бил остро нападнат од припадниците на т.н. ?шкотска школа“ ( Томас Рид , ?е?мс Бити , ?е?мс Освалд итн.). Од друга страна, неговото уче?е за ?симпати?ата“ станало централен поим во етичката концепци?а на Адам Смит , неговиот религиозен скептицизам имал големо вли?ание врз француското просветителство , а неговата теори?а за сознанието извршила вли?ание врз позитивизмот , утилитаризмот и врз целата англо-американска филозофи?а на XIX и XX век . Според Кант , од по?авата на метафизиката ?не се по?авило ништо што имало толку пресудно значе?е за судбината на оваа наука, од нападот што Де?вид Х?ум го извршил на неа.“ Исто така, според признанието на Кант, токму уче?ето на Х?ум го тргнало од ?догматската дремка“ и му дала ?сосема поинаква насока“ во истражува?ето во полето на спекулативната филозофи?а. Подоцна, некои од клучните одлики на позитивизмот и на утилитаризмот, како што се: апологи?ата на искуството, антипати?ата кон метафизичките хипотези за ?вистинската стварност“, органичува?ето на сознанието на доменот на фактите, поврзува?ето на вистината со полезноста итн., се директно поза?мени токму од Х?ум. Исто така, разните неопозитивистички школи од 20 век го нарекуваат Х?ум сво? претходник почетокот на сво?ата ера ?а сметаат од него. ^[17]

Наводи [ уреди | уреди извор ]