Биоразновидност ( биодиверзитет ) ? степен на разновидност на животните облици во рамките на даден вид , екосистем , биом или планета . Копнената биоразновидност е на?голема на помалите географски широчини близу екваторот, што на?веро?атно е резултат на топлата клима и високата примарна продукци?а. Морската биоразновидност е на?голема долж западните брегови на Тихиот Океан , каде температурата на морската површина е на?висока, како и во средишниот напореднички по?ас во сите океани. Биоразновидноста покажува тренд на групира?е во биоразновидносни жаришта и зголемува?е со текот на времето, но многу е веро?атно дека ?е се намали во иднина. ^[1]

Брзите промени во животната средина обично предизвикуваат масовни изумира?а . ^[2] Една проценка вели дека помалку од 1 или 3% од видовите кои постоеле на Зем?ата се рецентни .

На Зем?ата постоеле пет поголеми масовни изумира?а и неколку помали слични настани кои довеле до големи и ненаде?ни падови во биоразновидноста. Во фанерозоик (последните 540 милиони години) се забележува брз пораст на биоразновидноста почнува??и со камбриумската експлози?а , период во ко? се по?авиле мнозинството колена на многуклеточни организми. Следните 400 милиони години имало пове?екратен масовен губиток на биоразновидноста, настани означени како масовни изумира?а. Во карбон , уништува?ето на дождовните шуми довело до голем губиток на растителен и животински свет. Изумира?ето во пермот и три?асот , кое се случило пред околу 251 милиони години, било на?штетното; опоравува?ето на ’рбетниците од истото траело 30 милиони години. На?скорешното изумира?е, изумира?ето во кредата и палеогенот , се случило пред 65 милиони години и привлекува пове?е внимание отколку другите, биде??и довело до изумира?ето на диносаурусите . ^[3]

Времето од по?авата на лу?ето е обележано со намалува?е на биоразновидноста што е сe уште во тек, придружено со губе?е на генетската разновидност. Ова намалува?е, инаку именувано како холоценско изумира?е , е предизвикана главно од вли?анието на човекот, а особено од уништува?ето на живеалиштата на живите организми. И обратно ? биоразновидноста вли?ае на здрав?ето на човекот, како позитивно, така и негативно.

Обединетите нации го означи?а периодот од 2010 - 2020 како ?Децени?а на биоразновидноста“.

Потекло на поимот [ уреди | уреди извор ]

Поимот ?биоразновидност“ на?прво бил користен од природонаучникот и конзервационист Ре?монд Дасман во неговата книга од 1968 насловена ?Една поинаква зем?а“ ( A Different Kind of Country ) ^[4] , во ко?а то? го поддржува зачувува?ето на природата. Поимот бил нашироко прифатен по десет години, кога често се употребувал во науката и политиката за животната средина. Томас Лав?о? во предговорот на книгата Конзервациона биологи?а го вовел ово? поим во научната ?авност. Сe дотогаш често се користел поимот ?природна разновидност“ (?природен диверзитет“) воведен во едно истражува?е од 1975 година. Всушност, на?прво се зборувало за ?биолошки диверзитет“ (?биолошка разновидност“).

Скратениот облик на ово? поим (т.е. ?биодиверзитет“ или ?биоразновидност“) веро?атно била составена од Роузен во 1985 . За првпат се по?авува во публикаци?а од 1988 на социобиологот Едвард Вилсон .

Понатаму ово? поим нашироко се употребува од страна на биолозите, енвиронменталистите, политичките водачи, како и загрижените и засегнати гра?ани.

Сличен поим во САД е ?природно наследство“. То? им претходи на останатите и е поприфатен од пошироката ?авност заинтересирана за зачувува?е на природата. Ово? поим во одделни случаи се користи и во Македони?а .

Определби [ уреди | уреди извор ]

?Биоразновидност“ на?често се користи како замена за по?асно определените и одамна воспоставени поими: разнообразие на видови и богатство на видови. Биолозите на?често ?а определуваат биоразновидноста како ?севкупност од гени, видови и екосистеми во еден регион“. Предност на оваа определба е тоа што ги опишува пове?ето околности и дава обединето гледиште на традиционалните три нивоа на кои е забележана биолошка разновидност:

• видова разновидност
• екосистемска разновидност
• генетска разновидност .

Професорот Ентони Кемпбел од Кардифскиот универзитет во 2003 година воведува и четврто ниво: молекуларна разновидност.

Ово? конструкт од пове?е нивоа е доследен со Дасман и Лав?о?. Првата изречна определба складна со ваквиот начин на толкува?е е дадена во трудот на Брус Вилкокс, ко? под комиси?а од Ме?ународниот со?уз за заштита на природата е презентиран на Конференци?ата за национални паркови од 1982 . На Самитот за планетата Зем?а во 1992 , биолошката разновидност е определена како ?вари?абилноста ка? живите организми од секо? тип, вклучува??и 'inter alia' копнени, морски и други водни екосистеми, како и еколошките комплекси од кои тие се дел: тука се вбро?уваат разнообразието во рамки на видот, ме?у видовите и на екосистемите“. Оваа определба се користи во Повелбата за биолошка разновидност на Обединетите нации.

Една определба дадена во соодветен учебник гласи: ?вари?аци?а на животот на сите нивоа на биолошка организаци?а“.

Од генетски аспект, биоразновидноста би можела да се определи како разновидност на алели , гени и организми . Генетичарите проучуваат процеси како мутаци?а и пренос на гени кои ?а придвижуваат еволуци?ата.

Мере?ето на разновидноста на едно ниво ка? група од организми не мора точно да соодветствува со разновидноста на другите нивоа. Ме?утоа, таксономската и еколошка разновидност на четириножните (копнени) ’рбетници покажува многу блиска корелаци?а.

Распространетост [ уреди | уреди извор ]

Биоразновидноста не е еднакво распространета, напротив, таа на Зем?ата, како и во поодделните региони варира во голема мера. Разновидноста на сите живи суштества ( биота ), ме?у другото, зависи од температурата, дождовите, надморската височина, почвите , географи?ата и присуството на други видови. Со проучува?е на просторната разместеност на организмите, видовите и екосистемите се занимава биогеографи?ата .

Општо земено, разновидноста е поголема во тропскиот по?ас , како и во други локализирани региони каков што е ’Ртската флористичка област, а е помала во поларните региони. Дождовните шуми кои поседуваат влажна клима уште од многу одамна, како Националниот парк ??асуни“ во Еквадор , имаат особено висока биоразновидност.

Копнената биоразновидност е до 25 пати поголема од океанската. ^[5] Иако со еден неодамна откриен метод се проценува бро?носта на видови на Зем?ата на околу 8,7 милиони, од кои 2,1 милиони живеат во океаните, сепак, оваа проценка по сe изгледа дека неверно ?а претставува разновидноста на микроорганизмите. ^[6]

Напореднички градиенти [ уреди | уреди извор ]

Општо земено, постои зголемува?е на биоразновидноста оде??и од половите кон тропскиот по?ас . Според тоа, местата на помала географска ширина имаат пове?е видови отколку местата на поголема. Оваа закономерност често се означува како напореднички градиент на видовото разнообразие. Позади ово? градиент сто?ат неколку еколошки механизми, но конечен фактор на?често е поголемата просечна температура на екваторот во однос на половите. ^{[7] [8] [9]}

Иако копнената биоразновидност се намалува од екваторот кон половите, некои истражува?а укажуваат дека оваа одлика е непроверена ка? водните екосистеми, особено морските. Напоредничката распространетост на паразитите не го следи ова правило.

Жаришта [ уреди | уреди извор ]

Биоразновидносно жариште е подрач?е со висок степен на ендемизам ка? видовите, под закана од човекот. Поимот ?жариште“ (англ. hotspot ) е воведен во 1988 од д-р Сабина Фирк. ^[10] Жариштата се нао?аат насекаде во светот, а на?голем дел од нив се шуми и пове?ето се нао?аат во тропскиот по?ас.

Бразилската атлантска шума е едно такво жариште ко?а содржи приближно 20 000 растителни видови, 1 350 ’рбетници, како и милиони инсекти . Индонези?а се состои од 17 000 острови кои зафа?аат 1.904.560 км ² и содржат 10% од цветните растени?а на Зем?ата, 12% од цицачите и 17% од влекачите , водоземците и птиците , заедно со близу 240 милиони лу?е.

Точното мере?е на разликите во биоразновидноста може да биде тешка задача. Статистичките грешки во изборот ка? различните истражувачи можат да придонесат во пристрасни емпириски податоци за современите проценки на биоразновидноста.

Еволуци?а [ уреди | уреди извор ]

Биоразновидноста е резултат на 3,5 мили?арди години еволуци?а. Сe уште не се донесени конечни заклучоци за потеклото на животот , ме?утоа некои докази укажуваат дека веро?атно животот ве?е постоел неколку стотици милиони години по образува?ето на Зем?ата . До пред околу 600 милиони години, целокупниот жив свет се состоел од археи , бактерии , протозои и други слични едноклеточни организми.

Истори?ата на биоразновидноста за време на фанерозоик (последните 540 милиони години) започнува со камбриумската експлози?а, период на брз пораст на биоразновидноста кога се по?авило речиси секое колено на многуклеточни организми. Во текот на следните 400 милиони години, разновидноста на безрбетниците покажува мал вкупен раст, додека разновидноста на ’рбетниците покажува вкупен експоненци?ален раст. Ово? забележителен пораст во разновидноста бил обележан со периодични, масовни губитоци на разновидноста класифицирани како масовни изумира?а. Значаен губиток имало во карбон, кога биле уништени дождовните шуми. На?штетно било пермско-три?ашкото изумира?е пред 251 милиони години. На ’рбетниците им биле потребни 30 милиони години за да закрепнат од ово? настан. ^[11]

Фосилниот запис укажува дека последните неколку милиони години постоела на?големата биоразновидност во истори?ата. Но, не сите научници го поддржуваат ова гледиште, биде??и постои несигурност во однос на тоа колку фосилниот запис е повли?аен (а со тоа и опристрасен) од поголемата достапност и зачуваност на поскорешните геолошки слоеви за разлика од постарите. Според некои научници, начинот на собира?е на артефакти има вли?ание на заклучокот, па според тоа сегашната биоразновидност би можела да не биде многу различна од биоразновидноста пред 300 милиони години. Други научници, пак, сметаат дека фосилниот запис на разумен начин го отсликува разгранува?ето на живиот свет. Проценките за сегашната разновидност на макроскопските видови се движат од 2 милиони до 100 милиони, при што на?добрите проценки се околу 9 милиони видови, од кои на?голем дел се членконоги . По сe изгледа дека разновидноста континуирано се зголемува и во отсуство на природна селекци?а .

Еволутивно разгранува?е [ уреди | уреди извор ]

Постое?ето на ?светска носивост“ ко? го ограничува бро?от на живи организми кои едновремено можат да опсто?уваат е предмет на расправа, исто како и праша?ето за тоа дали ваквото ограничува?е би го ?зацементирало“ и бро?от на видови. Додека живиот свет во морето покажува логистички модел на раст, животот на копното (инсекти, растени?а и четириноги ’рбетници) покажува експоненци?ален раст во разновидноста. Како што нагласува еден автор, ?Четириногите ’рбетници сe уште не искористиле 64% од потенци?ално корисните начини за нивен опстанок, така што би можело да се случи во отсуство на човечко вли?ание, нивната еколошка и таксономска разновидност да продолжи да се зголемува по експоненционален пат сe додека не се исполни поголем дел или целиот достапен екопростор“. ^[11]

Од друга страна, промените во фанерозоик корелираат многу подобро со хиперболичниот модел (ко? е нашироко употребуван во популационата биологи?а, демографи?ата и макросоциологи?ата , како и во работата со разнообразието на фосили) отколку со експоненци?алниот и логистички модел. Последните модели покажуваат дека промените во разновидноста се водат од позитивна повратна врска од прв ред (пове?е предци, пове?е потомци) и/или од негативна повратна врска ко?а произлегува од ограничува?е во ресурсите. Хиперболичниот модел покажува постое?е на позитивна повратна врска од втор ред. ^[12] Хиперболичната закономерност на расте?е на светската популаци?а доа?а од позитивна повратна врска од втор ред ме?у големината на популаци?ата и стапката на технолошки развиток. Хиперболичниот карактер на растот на биоразновидноста може да се толкува на сличен начин: повратна врска ме?у разновидноста и сложеноста на структурата на заедницата. Сличноста ме?у кривите на биоразновидност и човечката популаци?а веро?атно доа?а од фактот што и двете се изведени од интерференци?ата на хиперболичниот раст со цикличната и стохастичка динамика. ^{[12] [13]}

Сепак, пове?ето биолози се сложуваат дека времето од по?авата на човекот до денес е дел од ново масовно изумира?е познато како холоценско изумира?е, причинето првенствено од вли?анието на човекот врз животната средина. Се смета дека сегашната стапка на изумира?е е доволна за елиминира?е на пове?ето видови на планетата Зем?а за време од 100 години.

Посто?ано се откриваат нови видови (во просек 5-10 000 нови видови за една година, од кои пове?ето инсекти) и иако многу се откриени, сe уште не се класифицирани (се проценува дека приближно 90% од сите членконоги не се сe уште класифицирани). Поголем дел од копнената биоразновидност се нао?а во тропските шуми и генерално копното има пове?е видови од океанот; околу 8,7 милиони видови би можеле да посто?ат на Зем?ата, од кои 2,1 милиони живеат во океаните. ^[6]

Поврзано [ уреди | уреди извор ]

• Еколошка ниша
• Георазновидност
• Ме?ународна година на биоразновидноста
• Милениумска банка на семи?а
• Биоразновидност на Македони?а

Наводи [ уреди | уреди извор ]

Надворешни врски [ уреди | уреди извор ]

• Збирка написи за заштита на биоразновидноста Архивирано на 24 ма? 2013 г. ? Фондаци?а ?Де?вид Сузуки“ (англиски)
• Светска карта на биоразновидноста Архивирано на 25 август 2005 г. ? UNEP (англиски)
• ?Дрво на животот“ ? сродство и особености на сите организми на светот (англиски)