Балада ? лирско-епска песна главно, со фантастична содржина што пренесува во необична, поинаква реалност и предизвикува баладично расположение. Кра?от на баладите на?често е трагичен. Темите во баладите се црпат од народните легенди , предани?а и суевери?а. ^[1] Де?ството во баладата е напнато и со драмски пресврти. Интонаци?ата во овие песни е тажна, проткаена со внатрешно нерасположение и има трагичен кра?. Поради трагичните настани за кои се пее во ово? вид песни, тие предизвикуваат длабоки чувства ка? лу?ето. Баладите можат да бидат народни и уметнички. Баладите почнуваат со епски елементи, но поважен е нивниот лирски впечаток. Ме?у уметничките и народните балади се воочуваат некои разлики, но главните осбености им се слични: трагичен кра?, динамично де?ство, тешка и мрачна атмосфера. Зборот ?балада“ доа?а од зборот ?balere“ што значи играм, танцувам. Баладата потекнува од народната книжевност , а во времето кога настанала, таа претставувала песна за игра. Не?зината содржина до XV век била лирска. Се мисли дека баладата се по?авила на ?угот во Франци?а и дека првобитно била весела песна.

Македонски народни балади [ уреди | уреди извор ]

Во македонското народно творештво, поимот ?балада“ се користи за да се означат песните кои ги пеат мажите и жените, кои се ороводни, кои според градбата наликуваат на епските песни, но се лирски обоени и на?често со трагична разврска. Атмосферата во нив е таинствена, де?ствието се случува претежно во многу кратко време, а ?унаците не управуваат со сво?ата судбина и нивните животи на?често завршуваат трагично. ^[2] Македонските балади претставуваат оформен фолклорен жанр, претставуваат форма ме?у лириката и епиката , со видлива и ?асно изразена тенденци?а кон драмска концепци?а. Во баладата е присутна специфична атмосфера на посто?ана напрегнатост со спротивни состо?би, мисле?а и реакции, кои добиваат во интензитет, а потоа следува разврската ко?а може да биде колку очекувана, толку и непредвидлива. Драмската концепци?а на баладата е изразена уште во не?зиниот почеток, ко? на?често носи конкретни претпоставки за разво?то на де?ството, во не?зиниот средиштен дел де?ството се развива со невообичаено брзо темпо, а во расплетот настаните добиваат логичка завршница или пак неко?а специфична логика. Притоа, во голем бро? македонски балади односот тема-сиже-фабула е доведен до совршенство. Понекогаш, драмската напрегнатост е засилена со специфичниот однос ме?у фабулата (редоследот на настаните) и сижето (начинот на прикажува?е на настаните). На?често, настаните се прикажани по хронолошки редослед, но поинтересни се случаите во кои редоследот на одговара на реалноста, т.е. постои затекната состо?ба, а експозици?ата се ?авува дури со раскажува?ето на еден од ликовите, т.е. временски де?ството се вра?а многу години наназад. Како посебна одлика на баладите се ?авува и редукци?ата на де?ството со ко?а временскиот и просторниот распон се сведени на минимум. Ваквата постапка му дава сугестивност на текстот при што фабулата нужно се приспособува на на?динамичните етапи во разво?от на де?ството, а сe друго се ?авува во подредена положба во однос на основната иде?на лини?а. Монолозите и ди?алозите, од една страна, водат кон расплетот, а од друга страна, тие се пасивни етапи во разво?от на де?ството, зашто имаат улога на паузи, кога главниот лик не де?ствува. Во баладите постои и активно де?ство, а од начинот на ко? се менуваат пасивното и активното време зависи динамиката на баладата, како и специфичноста на не?зината внатрешна организаци?а. Елементот на волшебното е речиси редовно присутен во баладите, но не е на?важен елемент на ово? жанр, туку се ?авува само како придружен елемент, а понекогаш служи и за спроведува?е на определена етичка иде?а. Ликовите во баладата, кои не се многу (еден, два а на?многу три) се важен елемент во не?зината конструкци?а. Во зависност од степенот на конфликтот, ликовите се покажуваат како послаби или по?аки карактери. Во позиразените конфликтни состо?би, ликовите посилно ги изразуваат емоциите кои добиваат димензии на страст. Но, за разлика од еповите, во баладата силните емоции се проследени до друг агол ? како психолошки расветлува?е на етичкиот став на главниот лик, а тоа ?а доближува баладата до драмата. Баладните ликови не се само пасивни жртви на настаните, туку сво?ата индивидуалност ?а потенцираат преку внатрешни превира?а и си го земаат правото самите да си ?а определат сво?ата судбина. Сe до мигот на сопственото експонира?е, единката е незабележлива, бесконфликтна личност, а таа се остварува во мигот на своето спротивставува?е. Оттука, ликовите во баладата не се типични херои, туку стануваат големи според нивните внатрешни обележ?а. Сво?ата големина, тие ?а манифестираат во едне миг преку монолог, ди?алог или постапка. Во македонските народни балади нема централен лик ко? игра пресудна улога во граде?ето на сижето. Сите ликови доа?аат до израз кога емоци?ата доа?а во допир со друга, создава??и конфликт ко? завршува трагично, односно независно од поетскиот пристап, смртта се ?авува како нужен расплет во баладата, но и покра? тоа, епилогот не делува насилно, туку зачудувачки природно, логично и едноставно, но не и неимпресивно. ^[3]

Баладите, кои се многу застапени во македонската народна поези?а, се групираат во четири основни групи: ^[4]

• балади со митолошка содржина
• балади со легендарна содржина
• балади со историска содржина
• балади со лични и семе?ни односи

Во македонското народно творештво на?бро?на е четвртата група, но во голем бро? балади се забележува меша?е на различни елементи: митолошки со христи?ански или историски така што не е можно секо?пат да се разграничи за ко?а група станува збор. ^[5]

Балади со митолошка содржина [ уреди | уреди извор ]

Овие балади тематски одговараат на старите предани?а и се доближуваат до сферите на култот и маги?ата . Тие настанале кога вниманието на народниот творец се пренело од натприродните сили кон човекот и неговите односи со натприродните по?ави. Со текот на времето, овие елементи се менувале и добивале нови поетско- метафорични димензии, така што од старите митови останале само далечни и не?асни асоци?ации. Сепак, иако поетската постапка во граде?ето на сижето инсистира на реални претстави кои вршат ретроактивно де?ство врз митолошките претстави, не може да се негира фактот дека овие балади потекнуваат од старите времи?а. Многу македонски балади пеат за сонцето кое често има човечки сво?ства, на пример, тоа се жени со обична дево?ка од селото. Исто така, во голем бро? балади се пее за самовилите , кои често се индивидуализирани и имаат лични ими?а. Притоа, тие можат да бидат добри или злобни, но во песните останува не?асна причината за ваквото нивно однесува?е. Честопати во ваквите балади доа?а до иде?на контаминаци?а, т.е. меша?е на христи?ански и митолошки елементи. Во баладите од оваа категори?а се присутни и зме?овите , кои се олицетворение на стихи?ните природни по?ави, но и во ово? случа? народниот пе?ач ги поврзува реалното и волшебното, така што зме?овите често стапуваат во на?различни односи со лу?ето. Ме?у постарите примери на митолошки балади се и оние со анимистички претстави. Во нив доминира мотивот на чумата, на?често претставена како стара жена, со што вишата сила е матери?ализирана. Во македонското народно творештво има многу примери на вакви песни, што веро?атно е одраз на бро?ните епидемии кои владееле во минатото. Трагичниот елемент во овие балади е засилен со фактот дека на?чести жртви на чумата се младите лу?е, така што етичката иде?а во песните е дека чумата е олицетворение на злото, воопшто. Во некои вакви песни, драмските елементи се засилени со елементот на метаморфоза , кога жртвите на чумата по смртта се претвораат во растени?а . Народните балади со мотиво тна претскажува?ето на судбината на третиот ден по ра?а?ето се темелат врз едно од на?старите верува?а кое е присутно ка? многу народи и се ?авува во различни форми. Притоа, во песните, времето од претскажува?ето до остварува?ето е стеснето, иако во суштина минуваат години. Овде спа?аат и песните во кои претскажува?ето се ?авува на сон . Верува?ето во магичната мо? на зборот, пак, нашла одраз во баладите во кои како основен мотив е клетвата. Често, клетвата е недоволно мотивирана, но таа постигнува голем ефект, на?често со трагични последици, а тоа особено се однесува на ма?чината клетва. Понатаму, во оваа група балади спа?аат и оние во кои невообичаената убавина се ?авува како причина за трагеди?а, не само за оно? што ?а поседува, туку и за оние кои доа?аат во допир со неа. На то? начин, големата убавина е возвишена до идеал ко? не може да се освои и да се поседува, па затоа е предодредена да не опстои. народните балади со елементи на метаморфозата почиваат врз древното верува?е дека физичката смрт не значи и кра? на постое?ето на човекот. Со тоа, етичката иде?а во овие песни е триумфот на ?убовта ко?а е способна да го победи злото. Исто така, како мотив во народните балади се ?авува и потребата од жртва кога се гради неко? об?ект. Притоа, во баладите се зачувал мотивот на човечката жртва при што жртвата на?често нема никаква вина, па дури и не ?а претчувствува сво?ата судбина. Сепак, народниот пе?ач често ?а остава можноста жртвата делумно да комуницира со светот, што се надоврзува на христи?анското уче?е за бесмртноста на душата . ^[6]

Балади со легендарна содржина [ уреди | уреди извор ]

Во баладите со легендарна содржина е присутно меша?ето на старите словенски митолошки слоеви со христи?анската религи?а, така што често се поставува праша?ето ко? од тие два елемента е примарен а ко? секундарен, иако сепак во нив доминира христи?анскиот поглед на светот. Оттука, овие песни обично завршуваат во духот на христи?анската етика . Како последица на христи?анската иде?на концепци?а, тонот во баладите со легендарна содржина е поспокоен, иако де?ствието посто?ано е на работ на максимална драмска напрегнатост. При конструкци?ата на христи?анските ликови, народниот пе?ач е скржав, избегнува??и секако впотег што би им дал ?внатрешна“ димензи?а. Инаку, во оваа група балади се вбро?уваат и оние песни во кои се пее за задгробниот живот , за пораките што ги испра?аат мртвите и, воопшто, за комуницира?ето со ?другиот“ свет. На?илустративен пример е култот кон мртвите, како во баладите за мртвиот брат ко? станува од гробот, кои се неверо?атно распространети низ Македони?а. Баладиет од ово? тип се импресивни со сво?ата драматичност, особено што сижето на?често е конципирано во комбинаци?а на клетва и метаморфоза. ^[7]

Балади со историска содржина [ уреди | уреди извор ]

Оваа група вклучува широк репертоар на содржини кои, независно од нивната суб?ективна перцепци?а, транспонираат долг период од македонската истори?а. Овие песни се органски поврзани со историските епски и лирски песни, биде??и во нив тематски се засегнати личните судбини, семе?ните трагедии итн., кои се темелат врз неко?а конкретна историска состо?ба. Со многу драмски елементи во овие балади се прикажани и лични и општи преживува?а низ соодветна композициска постапка: во нив об?ективниот настан е предаден преку суб?ективна проценка како лична или семе?на драма. Има??и предвид дека секо?а ваква песна се по?авила како реакци?а на неко? конкретен настан, се претпоставува дека овие балади настанале кон кра?от на 14 век . Притоа, историските елементи во нив се само по?довна основа ко?а го подготвува иде?ниот став, а секундарниот раскажувачки план го открива то? став преку разновидни конфлитни сосот?би. Основната одлика на баладите од оваа група е моралниот став на ?унакот, а не неко? реален ?уначки подвиг како во епските народни песни . Како на?стари балади во оваа група се сметаат оние во кои се разработува темата на сопругот на свадбата на сво?ата сопруга - мотив ко? е познат ка? сите балкански, а и во другите европски народи. Со доа?а?ето на Османлиите на Балканот , се по?авиле балади во кои се пее за репресалиите врз народот, особено за одзема?ето на честа на дево?ките, потурчува?ето итн., а подоцна се по?авиле и баладите во кои се пее за а?дуците , вклучува??и ги и а?дуците-арамии. Што се однесува до песните посветени на Илинденскиот период, ретко се ?авуваат балади со таква тематика, т.е. пове?ето се лирски, елегични песни. На?после, се сре?аваат и балади од периодот на НОБ , а тие концепциски се надоврзуваат на претходните, така што дефинира?ето на нивното место во македонското народно творештво е дискутабилно. ^[8]

Балади со лични и семе?ни односи [ уреди | уреди извор ]

Според бро?носта и разновидноста на темите, оваа група зазема централно место во македонските балади. Во основа, нивната концепци?а се заснова врз реална основа ? личните и семе?ните односи, но неретко во нив се застапени и митолошки и религиозни елементи, а во некои примери ?асно е дефиниран соци?алниот елемент. Понатаму, за оваа група е сво?ствено постое?ето на типичен баладен ?унак. Честа тема во овие балади е непочитува?ето на вол?ата на родителите при изборот на брачниот другар при што песните редовно завршуваат со трагеди?а со што се искажува етичката иде?а на народниот пе?ач дека не може да се има сре?а во животот без благослов на родителите. Понекогаш, ваквите трагични околности не се об?аснети во баладите, со што тие стануваат мистериозни, со многу отворени праша?а за читателот. Оттука, чинот на самоубиството во народните балади се прифа?а како логичен тек на нештата, како единствениот можен епилог. Честа тема во оваа група балади е маже?ето далеку од родителскиот дом, што може да направи пустош во психичкиот живот на невестата при што повторно надминува?ето на ово? конфликт завршува трагично. Понатаму, во оваа група спа?аат баладите посветени на нема?ето пород како специфична трагеди?а на семе?ството. На?често, како причина на неплодноста се по?авува ма?чината клетва ко?а е дефинитивна и народниот пе?ач не остава простор за не?зино неутрализира?е. Во други песни, кога братот не ? дозволува на сестра си да се омажи за саканиот, конфликтот завршува со убиството на братот; слично на тоа, кога едната сестра се в?убува во сопругот на сво?ата сестра, повторно разрешува?ето се бара во убиството; на то? начин, во сплетот на сложените и длеикатни семе?ни односи, силните емоции на?често излегуваат од контролата, сe се одвива стихи?но и драматично, па смртта на еден од учесниците во ?убовниот триаголник е неизбежна. Во рамките на оваа група балади на?развиено сиже имаат песните за односите ме?у свекрвата, снаата и синот. Во нив, конфликтната состо?ба е психолошки мотивирана од исконската нетрпеливост ме?у свекрвата и снаата, а ко?а произлегува од доминантната положба на свекрвата во домот; од таа причина, конфликтот секогаш завршува со смртта на сопружниците, а виновничката (свекрвата) никогаш не е непосредно казнета; на то? начин, етичкиот став на пе?ачот е ?асен ? ма?ката продолжува да живее не само со сво?ата вина, туку и без сопственото чедо. Во некои балади се оди чекор понатаму и свекрвата се ?авува како непосреден и суров убиец на снаата. Слични на овие песни се оние кои се посветени на нетрпеливоста ме?у ?атрвите и золвата при што во некои примери омразата кон золвата е толку голема, што дури ?атрвата е подготвена да си го жртвува своето дете со цел да ?а обвини золвата. Баладите од ово? тип се извонредно динамични и напрегнати и наликуваат на трагеди?а , но тие секогаш завршуваат така што злото на кра?от се казнува. На?после, според импресивноста и драмските заплети не заостануваат ни баладите посветени на инцестот . Во македонските балади, ово? мотив е развиен во две насоки ? ненамерен и свесен инцест, ко? може да биде извршен или е само инцест во обид. Овие песни се бро?ни во македонското народно творештво, а колку е сродството поблиско (татко-?ерка, брат-сестра), казната е поостра, додека кога се разботи за ?убовните односи ме?у блиски братучеди, песните се исполнети со лиричност и завршуваат со шематизираната формула ?убава мома род нема“. ^[9]

Наводи [ уреди | уреди извор ]

Оваа стати?а од областа на книжевноста е никулец . Можете да помогнете со тоа што ?е ?а проширите . п р у