Аму Дар?а

	Аму Дар?а ; ????????
	Окс, ?а?хун, да Аму Синд, Аксу
	Поглед на Аму Дар?а од Туркменистан
	Потекло на името: Наречена по градот Амул (денес Туркменабат)
Зем?и	Авганистан , Та?икистан , Туркменистан , Узбекистан
Регион	Средна Ази?а
	Притоки
- леви	Пан?
- десни	Вахш, Сурхан Дар?а, Шерабад, Зеравшан
Главен извор	река Памир / Пан?
- место	ез. Зоркул , Памир , Та?икистан
- височина	4.130 м
- координати	37°27′04″N 73°34′21″E / 37.45111° СГШ; 73.57250° ИГД
Спореден извор	Кизилсу / Вахш
- местоположба	Ала?ска Долина, Памир , Киргистан
- височина	4.525 м
- координати	39°13′27″N 72°55′26″E / 39.22417° СГШ; 72.92389° ИГД
Влив на изворите	Керки
- височина	326 м
- координати	37°06′35″N 68°18′44″E / 37.10972° СГШ; 68.31222° ИГД
Утока	Аралско Море
- местоположба	делтата, Узбекистан
- височина	28 м
- координати	44°06′30″N 59°40′52″E / 44.10833° СГШ; 59.68111° ИГД
Должина	2.400 км
Слив	534.739 км 2
Истек
- просечен	2.525 м 3 /с
	Сливот на Аму Дар?а Сливот на Аму Дар?а

44°06′30″N 59°40′52″E / 44.10833° СГШ; 59.68111° ИГД

Аму Дар?а ( персиски : ??????? та?ички : Амударё ; туркменски : Amyderya ; ( паштунски : ? ??? ???? ‎, да Аму Синд ; кинески : 阿姆河 , пин?ин : ?m? he ); арапски : ????? , ?ихон / ?а?хун ; хебре?ски : ??????? , Гозан , узбечки : Amudaryo , ?Окс“ ( старогрчки : ?ξο? ; латински : Oxus ) ? важна река во Средна Ази?а , ко?а настанува како спо? од реките Вахш и Пан? . Во антиката ?а исцртувала границата поме?у Ари?ана и Туран . ^[2]

Опис [ уреди | уреди извор ]

Реката има вкупна должина од 2.400 км, со сливна површина од 534.739 км ². Средниот истек изнесува 97,4 км ² годишно ^[1]. Пловна е во должина од преку 1.450 км. Сета вода доа?а од високите планини на ?уг, каде просечните атмосферски врнежи надминуваат 1.000 мм, со тоа што дел од таа количина се губи во испарени?а пред да до?де до водните површини.

За извор на реката се смета ледник во венецот Памир , ко? потоа истекува како поток и продолжува во реката Ваха, па 50 км низводно ? се приклучува на реката Памир. ^[3]

Реката Пан? ?а образува границата поме?у Авганистан и Та?икистан . Тече западно од Ишкашим, каде свртува на север, па на северозапад, низ Памир , минува??и под Мостот на та?икистанско-авганистанското при?ателство. Потоа течението оди долж авганистанско-узбекистанската граница во должина од 200 км, минува??и ги Термез и Мостот на авганистанско-узбекистанското при?ателство. Во следните 100 км тече по авганистанско-туркменистанската граница, па влегува во Туркменистан ка? Атамурат. Сега, како Аму Дар?а тече низ Туркменистан во правец ?уг-север, минува??и низ градот Туркменабат , и од Халкабат ?а исцртува туркменистанско-узбекистанската граница. Потоа се разделува на поголем бро? водотеци во речната делта на некогашниот брег на Аралското Езеро, минува??и низ Ургенч , Дашогуз и други градови. Поради големата загуба на вода во езерото, делтата не стасува до водата, туку се губи во пустината. Ова се должи претежно на неодговорната експлоатаци?а на водата за наводнува?е во последните неколку децении.

Во подалечното минато реката се влевала и во Каспиското Море .

Слив [ уреди | уреди извор ]

Околу 1.385.045 км ² припа?а на непроточниот слив на Аралското Езеро, опфа?а??и голем дел од Та?икистан, ?угозападниот агол на Киргистан , североисточниот агол на Авганистан, долг тесен дел во источен Туркменистан и околу половина Узбекистан. Дел вододелницата во Та?икистан ?а образува границата со Кина (на исток) и Пакистан (на ?уг). Околу 61% од сливот се нао?а во Тазикистан, Узбенистан и Туркменистан, додека на Авганистан му припа?аат 39%. ^[4] Од вкупното сливно подрач?е, само 200.000 км ² играат активна улога во снабдува?ето на реката. ^[5] Ова се должи на фактот што многу од поголемите притоки (особено Зеравшан ) се пренасочени во посебни корита за стопански цели, па така Аму Дар?а денес тече претежно низ пустински и степски предели .

Истори?а [ уреди | уреди извор ]

Во антиката, Аму Дар?а (наречена Окс) претставувала граница поме?у Ари?ана и Туран . ^[2] Поречието на Аму Дар?а е дел од двете големи царства на стариот век: Монголското Царство на ?ингис Кан и Македонското царство на Александар III Македонски . Една ?ужна траса на Патот на свилата делумно одела кра? реката на северозапад од Термез , пред да скршне на запад кон Каспиското Море .

Првите населби на подрач?ето на Аму Дар?а и Узбо? се основани во V век , кога по течението се намножиле обработливи предели, села и градови. Коритото е уредено во 985 г. ка? делницата на големата брана Гурган?, уништена од во?ската на ?ингис Кан во 1221 г. Браната ?а делела водата подеднакво на главниот дел на Аму Дар?а и течението на Узбо?. ^[6] Но во XVIII век, реката повторно свртувала на север и истекувала во Аралското Езеро, што го прави и денес. Со текот на вековите Узбо? добивал сe помалку вода. Во 1720-тите ракавот наполно секнал. ^[7]

Поврзано [ уреди | уреди извор ]

Наводи [ уреди | уреди извор ]

↑ ^1,0 ^1,1 http://www.ce.utexas.edu/prof/mckinney/papers/aral/CentralAsiaWater-McKinney.pdf
↑ ^2,0 ^2,1 B. Spuler, Аму Дар?а ? Енциклопеди?а ?Ираника“ (2009) (англиски)
↑ Mock,J., O'Neil, K. (2004) Извешта? од експедици?ата на реката Аму Дар?а (англиски)
↑ Rakhmatullaev, Shavkat; Huneau, Frederic; Jusipbek, Kazbekov; Le Coustumer, Philippe; Jumanov, Jamoljon; El Oifi, Bouchra; Motelica-Heino, Mikael; Hrkal, Zbynek. ?Groundwater resources use and management in the Amu Darya River Basin (Central Asia)“ (PDF) . Environmental Earth Sciences . Посетено на 2010-02-09 . ^{[
мртва врска
]}
↑ Agaltseva, N.A.; Borovikova, L.N.; Konovalov, V.G. (1997). ?Automated system of runoff forecasting for the Amudarya River basin“ (PDF) . Destructive Water: Water-Caused Natural Disasters, their Abatement and Control . International Association of Hydrological Sciences . Посетено на 2010-02-09 .
↑ Волк, Силви?а (2000-11-11). ?Течението на реката Окс“ . Универзитет на Калгари. Архивирано од изворникот на 23 декември 2009 . Посетено на 2010-02-08 . (англиски)
↑ Kozubov, Robert (2007-11). ?Uzboy“ . Turkmenistan Analytic Magazine . Посетено на 2010-02-08 . Проверете ги датумските вредности во: |date= ( help )

Wood, John, 1872. A Journey to the Source of the River Oxus . With an essay on the Geography of the Valley of the Oxus by Colonel Henry Yule. London: John Murray.

Надворешни врски [ уреди | уреди извор ]

? Аму Дар?а “ на Ризницата ^?

Суше?е на Аралското Езеро: Забрзана снимка ? YouTube
Мрежа ?Слив на Аму Дар?а“ (англиски)

[autogenerated1-1] 1,0 ^1,1 http://www.ce.utexas.edu/prof/mckinney/papers/aral/CentralAsiaWater-McKinney.pdf

[Iranica-2] 2,0 ^2,1 B. Spuler, Аму Дар?а ? Енциклопеди?а ?Ираника“ (2009) (англиски)

[3] Mock,J., O'Neil, K. (2004) Извешта? од експедици?ата на реката Аму Дар?а (англиски)

[Basin-4] Rakhmatullaev, Shavkat; Huneau, Frederic; Jusipbek, Kazbekov; Le Coustumer, Philippe; Jumanov, Jamoljon; El Oifi, Bouchra; Motelica-Heino, Mikael; Hrkal, Zbynek. ?Groundwater resources use and management in the Amu Darya River Basin (Central Asia)“ (PDF) . Environmental Earth Sciences . Посетено на 2010-02-09 . ^{[
мртва врска
]}

[5] Agaltseva, N.A.; Borovikova, L.N.; Konovalov, V.G. (1997). ?Automated system of runoff forecasting for the Amudarya River basin“ (PDF) . Destructive Water: Water-Caused Natural Disasters, their Abatement and Control . International Association of Hydrological Sciences . Посетено на 2010-02-09 .

[Oxus-6] Волк, Силви?а (2000-11-11). ?Течението на реката Окс“ . Универзитет на Калгари. Архивирано од изворникот на 23 декември 2009 . Посетено на 2010-02-08 . (англиски)

[7] Kozubov, Robert (2007-11). ?Uzboy“ . Turkmenistan Analytic Magazine . Посетено на 2010-02-08 . Проверете ги датумските вредности во: |date= ( help )

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]