Олмештышмут
?
ойлончышто
л?ммут
,
палымут
але
чотмут
олмеш кучылталтше
ойлымаш ужаш
. Олмештышмут могай ойлымаш ужашым алмашта ,тудын семынак вашталтеш я ок вашталт. Ойлончышто олмештышмут утларакше подлежащий, дополнений да
рашемдык
лиеш.
Мутлан: 1.
Ушан кресаньык ояр ий деч ок л?д. Тудо
(подлежащий)
мландыжжым лум в?д денак ке?еж гочашым в?дыжтен коден мошта.
(
С. Чавайн
) 2.
А?аш вес т?рл? саска, шудо ?далтыт. Нунылан
(дополнений)
вес т?рл? ?й к?леш.
3.
Мый Орлай Костям гын савырен моштем, тугай
(рашемдык)
е?ым т?няште шуко ужынам.
(
Я. Ялкайн
)
| Ы? т?шка
|
Олмештышмут-влак
|
| Личный
|
мый
,
тый
,
тудо
,
ме
,
те
,
нуно
|
| Указательный
|
тиде
,
тудо
,
нине
,
нуно
,
тыгай
,
тугай
,
тынар
,
тунар
|
| Определительный
|
шке
,
кажне
,
чыла
,
весе
,
южо
,
моло
,
кеч-к?
,
кеч-мо
,
керек-могай
, т.м.
|
| Йодышан
|
к??
мо?
могай?
мыняр?
кунар?
кудо?
|
| Относительный
|
к?
,
мо
,
могай
,
мыняр
,
кунар
,
кудо
|
| Неопределенный
|
ала-к?
,
ала-мо
,
ала-могай
,
ала-мыняр
,
ала-кунар
,
ала-кудо
,
к?-гынат
,
мо-гынат
,
иктаже
,
икмыняре
,
иктаж-могай
, т.м.
|
| Отрицательный
|
ниг?
,
нимо
,
нимогай
,
нимыняр
,
нигунар
,
нигудо
,
иктат
|
Личный олмештышмут-влак луммут олмеш кучылталтыт. Нунын чот ден лицашт уло, л?ммут семынак вочмык дене вашталтыт, но ныл вочмык сынышт веле уло:
| И.
|
мый
|
те
|
тудо
|
ме
|
| Р.
|
мый-ын
|
тен-да-н
|
туды-н
|
мем-на-н
|
| Д.
|
мы-лан-ем
|
ты-лан-да
|
туд-лан
|
мы-лан-на
|
| В.
|
мый-ым
|
тен-да-м
|
туды-м
|
мем-на-м
|
Личный олмештышмут ойлончышто утларакше подлежащий ден дополнений лиеш, мутлан:
Ивановын почеламутшо але т?рсыр. Садлан лиыйн ме тудлан
(дополнений)
тунемаш, адакат ончык каяш к?леш манына.
(
М. Шкетан
)
Родительный вочмыкыште каласалтше личный олмештышмут шукыж годым рашемдык лиеш, мутлан: 1.
Аваем, Россий, лач тый гана эсен лий, тыйын
(рашемдык)
эсенетлан ме йывыртена.
(
Сем. Николаев
) 2.
Марий Элна, мемнан
(рашемдык)
чонышто эн келгыште тый улат.
(М. Якимов)
Указательный олмештышмут-влак иктышт наста ы?ан улыт:
тиде
,
тудо
,
ты
,
ту
,
нине
,
нуно
,
саде
; весышт настан палыжым каласен пуат:
тыгай
,
тугай
; кумышышт настан мыняр улмо дене палдарат:
тынар
,
тунар
.
Нуно ойлончышто л?ммут ончылно шогат да чот денат, вочмык денат огыт вашталт, шукыж годым рашемдык лийыт, мутлан: 1.
Корем ты
(рашемдык)
могырымат, корем ту
(рашемдык)
могырымат эртен кайыше-влакым Павыл кугыза каван вуй гыч ончен.
(Д. Орай) 2.
Молан теве нине
(рашемдык)
ушкал-влак таза, тичмаш улыт, а нуно
(рашемдык)
ушкалышт ? явык?
(
С. Чавайн
) 3.
Садыште тыгай
(рашемдык)
с?ремалтше мландым кучаш ок й?р?.
(
Шабдар Осып
) 4.
Кумло куд ий е? кидыште илышым. Тунарак
(рашемдык)
орлыкым чытышым.
(Я. Элексейн)
| И.
|
тиде
|
нине
|
тугай
|
тынаре
|
| Р.
|
тидын
|
нинын
|
тыгайын
|
тынарын
|
| Д.
|
тидлан
|
нинылан
|
тугайлан
|
тынарылан
|
| В.
|
тыдым
|
ниным
|
тугайым
|
тынарым
|
| М.
|
?
|
?
|
тугайыште
|
тынарыште
|
| Н.
|
?
|
?
|
тугайышке
|
тынарышке
|
| О.
|
?
|
?
|
тугаеш
|
тынареш
|
Определительный олмештышмут-влак ойлончышто л?ммут деч посна каласалтмышт годым вочмык дене вашталтыт да т?рл? йыжы? лийыт, л?ммут дене кылдалтмышт годым огыт вашталт да рашемдык лийыт, мутлан: 1.
Пашаче е? коклаште кушшо, шкежат
(подлежащий)
пашачак лиеш, кеч-могай
(рашемдык)
пашам й?ратен ышта.
(Шобдар Осып) 2.
Икте иктым ойла, весе
(подлежащий)
? весым
(дополнений)
.
(
К. Васин
) 3.
"Керек-к?ланат
(дополнений)
шочмо кундем шерге", ? вашешта Муро Апшат.
(К. Васин)
Шке
олмештышмут пелен л?ммут але личный олмештышмут лиеш гын, кок мутге вочмык дене вашталтеш, мутлан: И.
мый шке
, Р.
мыйын шкемын
, Д.
мыланем шканем
, В.
мыйым шкемым
. Але: И.
ачам шке
, Р.
ачамын шкежын
, Д.
ачамлан шканже
, В.
ачамым шкенжым
.
| И.
|
чыла
|
кеч-могай
|
кеч-мыняре
|
| Р.
|
чылан
|
кеч-могайын
|
кеч-мынярын
|
| Д.
|
чылалан
|
кеч-могайлан
|
кеч-мынярылан
|
| В.
|
чылам
|
кеч-могайым
|
кеч-мынярым
|
| М.
|
?
|
кеч-могайыште
|
кеч-мынярыште
|
| Н.
|
?
|
кеч-могайышке
|
кеч-мынярышке
|
| О.
|
?
|
кеч-могаеш
|
кеч-мыняреш
|
Йодышан олмештышмут-влак т?рл? нерген йодмым ончыктат ? наста нерген:
к??
мо?
, качестве нерген:
могай?
, мынярлык нерген:
мыняре?
кунаре?
мочоло?
, тыгаяк настала коклаште вес настан вержым:
кудо?
.
Йодышан олмештышмут-влак йодышан ойлончышто кучылтатыт, мутлан: 1.
Чынак, муро куатым, усталыкым Кождемырлан к?
(подлежащий)
пуэн? К?
(подлежащий)
тудлан сылне, ямле семым эн сай саскала с?вызен конден?!
(К. Васин) 2.
Можо
(подлежащий)
тыге кумылым тарвата? Можо
(подлежащий)
тыге шошым кечын айдемым ала-кушко ?жеш, ала-мом эре кычалыкта?
(Шабдар Осып) 3.
"Вара таче могай
(рашемдык)
ка?ашым ыштышда?"? йодеш вате.
(С. Чавайн) 4.
"Вара мыняр
(рашемдык)
е? кнагам лудаш налеш?"? мый лудмо п?рт вуйлатыше деч йодым.
(М. Шкетан) 5.
"Кудыда
(подлежащий)
старшой?"? адак йодо е?.
(Я. Ялкайн)
К??
мо?
олмештышмут-влак ныл вочмык дене вашталтыт: И.
к??
мо?
Р.
к?н?
мон?
Д.
к?лан?
молан?
В.
к?м?
мом?
Молышт л?ммутан кучылталтмыш олмеш шкетын кучылталтмышт годым чыла вочмыкыште каласалтыт, мутлан:
| И.
|
могай?
|
| Р.
|
могайын?
|
| Д.
|
могайлан
|
| В.
|
могайым
|
| М.
|
могайыште?
|
| Н.
|
могайышке?
|
| О.
|
могаеш?
|
Йодышан олмештышмут-влак вочмык дене вашталтмышт годым ойлончышто т?рл? йыжы? лийыт.
Относительный олмештышмут-влак йыгыр ойлончылаште ик тыглай ойлончым весе дене кылдаш кучылталтыт гын, йодмо ы?ыштым йомдарат да
ушеммут
шотан мут лийыт, садлан нуным относительный (ойлончо-влак кокласе кылым ончыктышо) олмештышмут маныт.
Нунат ойлончышто т?рл? йыжы? лийыт, мутлан: 1.
К?
(подлежащий)
пашам ышта чот, тудлан
(дополнений)
почет.
(Калыкмут) 2.
К?
(подлежащий)
мом
(дополнений)
кычалеш, тудым
(дополнений)
муэш.
(Калыкмут) 3.
Лийын дыр тудынат ныжыл ?дыр, к?н
(рашемдык)
шинчаште кава кандалге.
(
М. Казаков
)
Неопределенный олмештышмут-влак ончыктат:
- палыдыме е? ден настам:
ала-к?
,
ала-мо
,
иктаже
,
иктаж-к?
,
к?-гынат
,
мо-гынат
;
- палыдыме качествым:
ала-могай
,
иктаж-могай
,
могай-гынат
;
- палыдыме мынярлыкым:
ала-мыняр
,
иктаж-мыняр
,
мыняр-гынат
, т.м.
Неопределенный олмештышмут-влакат ойлончышто л?ммут деч посна кучылталтмышт годым вочмык дене вашталтыт да т?рл? йыжы? лийыт, л?ммут дене кылдалтмышт годым огыт вашталт да рашемдык лийыт, мутлан: 1.
"Ала-к?
(подлежащий)
толеш"? Якуня омса велке йол й?кым колын кычкырале.
(К. Васин.)
Кождемыр могай-гынат
(рашемдык)
осал паша лийшашым шиже.
(К. Васин) 3.
Чачи, паре?гыда уло гын, иктаж-мынярым
(дополнений)
эрыктет гын, й?ра ыле
(С. Чавайн) 3.
Империалист сар т??але. Марий шемер-влак, вуйыштым сакен, ешыштым шортарен коден, ала-мо верч
(ала-мо верч - дополнений)
, ала-к?н верч
(ала-к?н верч - дополнений)
, ала-к?н
(ала-к?н - дополнений)
ваштареш кредалаш каеныт.
(С. Чавайн)
Икмыняре
да
иктаже
шомак деч моло неопределенный олмештышмут-влак чыланат кореш гоч возалтыт.
Отрицательный олмештышмут-влак настам, тудын палыжым да чотшым ш?рен каласат. Нунат л?ммут деч посна каласалтмышт годым вочмык дене вашталтыт, ойлончын т?рл? йыжы?же лийыт, мутлан: И.
ниг?
, Р.
ниг?н
, Д.
ниг?лан
, В.
ниг?м
. Але: И.
иктат
, Р.
иктынат
, Д.
иктыланат
, В.
иктымат
.
Л?ммут дене кылдалтмышт годым отрицательный олмештышмут-влак огыт вашталт, ойлончышто определений лийыт, мутлан: 1.
Мемнан чонышто ок лий нимогай
(рашемдык)
ойгыжат!
(М. Казаков) 2.
Шып, нимо
(рашемдык)
й?к уке.
(И. Ломберский)
Отрицательный олмештышмут-влакым ыштыше
ни-
приставке пырля возалтеш.
- Марий йылме. Теорий. 5-9 класслан учебник. З.В. Учаев. 1993, Марий кнага савыктыш.