Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mestreechs
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
'n Meugeleke definitie vaan 't Wes-Veluws (leechgreun)
't
Wes-Veluws
is 'n groop
dialekte
op 't breukvlak tosse
Nedersaksisch
en
Nederfrankisch
, veural gesproke in 't noordweste vaan de provincie
Gelderland
. 't Begrip Wes-Veluws weurt gebruuk in tegestelling tot 't
Oos-Veluws
, wat mier oetgesproke Nedersaksisch vaan karakter is. Een verwant begrip, gebruuk in ander dialek-indeilinge, is sumpel-eweg
Veluws
. Dit begrip weurt door sommege dialektologe gehanteerd veur de Wes-Veluwse dialekte en e paar Oos-Veluwse dialekte, boebij 't mierendeel vaan de Oos-Veluwse dialekte daan met 't
Sallands
in ein grop kump (zuug hei-oonder veur mie details). "Veluws" zoonder mie weurt door
Ethnologue
erkind es 'n apaarte taol; de ISO 639-3-code is
vel
[1]
.
't Wes-Veluws weurt gesproke in 't westelek deil vaan de Veluwe, in eder geval in de plaotse
Nunspeet
,
Harderwijk
,
Ermelo
,
Putten
en
Nijkerk
en de kleinder plaotse die daorum eweg ligke. 't Dialek is doorgedroonge tot de eigeleke Veluwe, dat welt zegke de oonvrochbaar en gooddeils bebosde zandgrun, met es oostelekste plaotse de klein dorpkes
Elspeet
,
Uddel
,
Kootwijk
en
Hoenderloo
. Te zuie lop 't euver
Barneveld
door tot aon
Lunteren
(gemeinte
Ede
) en
Scherpenzeel
. 't Zet ziech door op 't groondgebeed vaan de provincie
Utrei
, boe 't volges de mieste definities in eder geval de plaotse
Bunschoten-Spakenburg
,
Amersfoort
en
Leusden
umvat (in de leste twie is 't dialek al zoe good wie verdwene).
Te weste daovaan liet me deks 't Wes-Veluws ophawwe en 't
Utreis-Alblasserweerds
beginne. E paar dialekte hobbe nog typisch oosteleke kinmerke en kinne ouch aonspraak make op insleting bij 't Veluws. In
Soest
en
Eemnes
weure de Nederlandse
ij
en
ui
nog es
uu
resp.
ie
oetgesproke (
huus
"hoes",
ies
). Tot in
Huizen
- dit ligk al in 't
Gooi
, in
Noord-Holland
- sprik me d'n oetgaank
-en
in e woord wie
laoten
nog gans oet (te weste, wie in 't Limburgs:
laote
). Nog tot in
Blaricum
en
Laren
zeet me
greun
tegeneuver 't
Hollands
groen
en
kees
("kies") tegeneuver Hollands
kaos/kaas
. Te zuie en weste vaan Laren helt 't Nedersaksisch wie daan ouch op.
De grens met 't ooste is get minder raofeleg. Twie belaangrieke
isoglosse
loupe midde euver de Veluwe en sjeie 't Wes- vaan 't Oos-Veluws. Dit zien de
old/oud
-grens en de einheidsmiervoudgrens (zuug hei-oonder). De bove gegeve definitie baseert ziech op de ierste grens. Vaol andere, zoewie
Jo Daan
[2]
en
A.A. Weijnen
[3]
, numme de twiede isoglosse es grens. Zo hure de dialekte gesproke in de gemeintes
Elburg
en
Oldebroek
ouch bij 't (Wes-)Veluws, allewel tot me dao
old
en
gold
zeet veur "aajd" resp. "goud" (res vaan de Wes-Veluwe:
oud
en
goud
). Daan en Weijnen hantere allebei de naom
Veluws
, zoonder veurvoogsels, en rekene de res vaan de oosteleke groop tot 't "Gelders-Euverijssels" (Daan) of 't Sallands (Weijnen).
Kinmerke en oonderling versjelle
[
bewirk
|
bron bewerke
]
De
Aajdgermaanse
i
is in 't Wes-Veluws (oostelek vaan Huizen) behawwe; daodoor zeet me in 't Wes-Veluws
ies
en neet
ijs
.
De Aajdgermaanse
u
, in 't Limburgs es
oe
bewoerd gebleve en in 't Nederlands miestal tot
ui
gewore, kump in 't Wes-Veluws (ouch oostelek vaan Huizen) in de mieste gevalle trok es
uu
. Me zeet hei zoewel
huus
"hoes" es
muus
"moes". Dit in tegestelling tot 't
Sallands
en
Oos-Veluws
, boe me (miestal)
huus
neve
moes
gebruuk.
De Standerdnederlandse
aa
kump in de mieste gevalle es
ao
trok, ouch deks op plaotse boe de
a
vreuger kort waor.
In de o trejt frequint spontanen umlaut op. Dit is pas 't geval vaanaof de Gelders-Utreise provinciegrens. Wie noordeleker me kump, wie mier dit veurkump (
hooi - heui
,
verlore(n) - verleure(n)
,
broch - broch
["brach"]).
De clusters
old
en
olt
zien tot respectievelek
oud
en
out
gewore (
oud, hout, goud
). Wie bove gezag gelt dit neet veur Elburg en Oldebroek.
De
ii
weurt tosse labiaol consonante geroond:
vuuf
"vief". Dit is ouch algemein in 't
Ziews
en
Wes-Vlaoms
.
Veural vreuger oondersjeide de westeleke Veluwe ziech door de oetspraak vaan de Aajdgermaanse
sk-
. Dees combinatie kaom trok es
sj-
, wie dat ouch in de mieste Limburgse dialekte gebaort:
sjaol
,
sjaop
. In vreuger tije reikde dit gebeed tot in de
stad Utrei
, boe me nog begin twintegste iew
sjiete
opteikende. Roond 1950 waor dat beperk tot Nijkerk, Barneveld, Scherpenzeel en umgeving. Allewijl kump 't nog veur in Bunschoten-Spakenburg, en wijer bij awwere inwoeners vaan veural klein, relatief geisoleerde gehuchter en naobersjappe:
Hooglanderveen
,
Holkerveen
,
Nijkerkerveen
,
Zwartebroek
,
Kootwijkerbroek
,
De Valk
en
Steenenkamer
. Oet de groete plaotse is de
sj-
al langer door
sch-
vervaange. Soms lievert dit
hypercorrectie
op: zoe kint me in Putten
schem
en
schaal
veur "jam" en "sjaal".
D'n oetgaank
-en
in e woord wie
lopen
weurt op de westeleke Veluwe op twie menere oetgesproke. In 't weste, vaanaof Huizen tot en met Barneveld en Ermelo, sprik me zoewel de
sjwa
es de n oet. In 't noordooste, vaanaof Harderwijk en Hoenderloo, sprik me allein de n oet:
loopm
. De n is dao oonderheveg aon
progressief assimilatie
en heet 'n ganse
syllaab
veur ziech allein. Dees oetspraok helt me deks veur typisch Nedersaksisch.
De Wes-Veluwse dialecte hobbe 'n einheidsmiervoud op
-en
:
jiej lopen, wiej lopen, juliej lopen, zuliej lopen
. Dit steit in tegestelling tot 't gewoen Nedersaksisch einheidsmiervoud op
-t
. 't Is nao alle woersjijnlikheid in vreuger tije aon de
Hollandse
dialekte oontliend.
Vaanaajds kint 't Wes-Veluws mer ei woord veur de daarde persoen inkelvoud:
hiej
kin zoewel "heer" es "zij" beteikene. Dit is uniek binne de Germaanse taole. Oonder invlood vaan de Staanderdtaol verdwijnt dit kinmerk evels.
De Wes-Veluwse dialekte make ouch gei versjel mie tosse manneleke en vrouweleke waord. In de noordelekste dialekte hobbe de vaanaajds vrouweleke waord evels wel de
-e
bewaord.
De mieste Wes-Veluwse dialekte kinne geine functionelen umlaut, neet in verkleinwaord en neet in werkwoordsvorm. Dit in tegestelling tot 't Oos-Veluws.
't Vocabulair vaan de Wes-Veluwse dialekte vertuint aon d'n eine kant vaol Hollandsen invlood, meh aon d'n andere kant heet de isolatie vaan de Veluwe gezorg veur 't behaajd vaan vaol aw waord, die orges anders door lienwaord vervaange zien. Zoe kint me op de Veluwe
look
veur "un" en
zeerte
veur "pien".
Vaanaajds waor de westeleke Veluwe Saksischtaoleg. Door 't lieg prestiesj vaan de Veluwe naom de streek gaw taoleleminte euver vaan gebeier met mie veurspood. Zoe waor 't in de
zeventiende iew
hiel oontvaankelek veur de
Hollandse expansie
. Wie Holland in verval raakde kaom de Hollandse expansie min of mie stel te ligke. Nao 1900 hobbe invlode oet de Staanderdtaol en oet ander dialekte vaan 't Wes-Veluws gemaak wat 't noe is.
Vaan de Nedersaksische dialekte in Nederland heet 't Wes-Veluws mesjiens wel 't mieste te make met dialekverluus. De mieste sprekers zien awwere en oonder de jongere is de dialekbehiersing hendeg lieg. Die 't spreke verminge 't deks nog met vaol invlode oet 't Staanderdnederlands. Veural in Amersfoort is 't dialek bekans verdwene, en dit gelt ouch veur Leusden. Ouch in Nijkerk kump 't gebruuk vaan 't dialek sterker oonder drok te stoon door de ummer groeter Amersfoortse immigratie. In 't mie geisoleerd vessersdorp Bunschoten blijf 't dialek vaol beter behawwe. Nao 't noorde touw weurt de plaots die 't dialek nog innump lankzaamaon groeter.
Dao zien wieneg artieste en dergelieke die 't Wes-Veluws cultivere. Wel weurt 't gebruuk bij eveneminte wie de "Ossenmarkt" in Putten. Vaol groete plaotse hobbe intossen 'nen
dictionair
. Op de Nederlands-Nedersaksische Wikipedia, die sinds miert 2006 besteit, zien relatief vaol Wes-Veluwse artikele te vinde, zoetot 't dialek op 't internet good vertegewoordeg is.
't
Paternoster
in de dialekte vaan Putten en Nunspeet.
- Onze Vaor die in de hemel is,
- Uw Naam wordt eheiligd,
- Uw Koninkriek komt,
- Uw wil geschiede
- Geliek in de hemel as oek op de eerde.
- Geef oens vandaag oens dagelijks brood,
- en vergeef oens onze schulden,
- geliek oek wulie oens onze schuldenaren vergeven;
- en breng ons niet in verzeuking,
- mar verlos oens van 't boze.
- Want van U is 't Koninkriek,
- en de kracht en de heerlijkheid,
- tot in de eeuwigheid.
- Amen.
|
- Onze Vaor dee in de hemel is,
- Uw Naam wonnen eheiligd,
- Uw Koninkriek kump,
- Uw wil geschiede
- Gelieke in de hemel as oek op de eerde.
- Geef ons noen ons dagelijks brood,
- en vergeef ons onze schulden,
- gelieke oek wie vergeven onze schuldenaren;
- en leid ons neet in verzeuking,
- mar verlos ons van de boze.
- Want van U is 't Koninkriek,
- en de krach en de heerlijkheid,
- tot in de eeuwigheid.
- Amen.
|
Veur dit artikel is gebruuk gemaak vaan 't
corresponderend Nederlands artikel
. Oet dat artikel is ouch get teks letterlek euvergenomme. Wijer heet 't beukske
Taal in stad en land - Utrechts, Veluws en Flevolands
vaan Harry Scholtmeijer (D'n Haog, 2002,
ISBN 90-12-09008-3
) es bron gedeend.
- ↑
http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=vel
- ↑
Plaetje:Dutch-dialects.png
- ↑
[1]