Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mofers
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
Dees pagina geitj euver weit inne brei zin; veur specifiek "gewuuen weit", zuuch
gewone terf
.
Weit.
E veldj einkaore.
Weit
,
terve
of
tarwe
(
Letien
:
Triticum
) is ei vanne veurnaamste
grane
wo de miensjheid zich mit veurzuut van aetes, naeve
ries
en
meis
; 't steitj mit meis op 'n gedeildje ieeste plaats. In
Nederlandj
woort in 2005 116.000 hectaar wintjerweit en ruum 20.600 hectaar zomerweit verboedj. Weit is 'ne zelfbestuver.
Weit is ouch ein vanne aadste gedomesticeerdje
plantje
. De domesticatie vonj wersjienlik zoeaget 10.000 jaor trogk plaats in 't
Midden-Oeaste
en
Afrika
, van
Syrie
toet
Kasjmir
en nao 't zuje toet in
Ethiopie
.
Gewuuen weit of wegkweit is qua aafstamming hexaploied mit 42 chromosome (2n = 6x = 42) en ontstangen oet versjillige veureljers.
De ontwikkeling is wersjienlik es volg gegange:
- 't Diploied
einkaore
(2n = 14) haet zich gekruuts mit 'n diploiede wilj
graassaort
(2n =14). Bieje hieoet ontstange hybried is chromosoomverdobbeling opgetraoje (zoeadet per definitie homoloog pare chromosome ontstaon) en is dus fylogenetisch gezeen tetraploied mit 28 chromosome (2n = 4x = 28), wodoor de genetisch diploiede vorm neet steriel is. (Bieje
mitose
is 't nuuedig det homoloog pare chromosome zich spliete, wodoor fertiel haploiede geslachscelle konne vorme.)
- Van dees hybried stammen 't
ummerweit
en 't
hel weit
, macaroni- of
durumweit
(
Triticum durum
) aaf.
- 't Ummerweit haet zich gekruuts mitte diploiede
Aegilops tauschii
, of
Aegilops squarrosa
(2n = 14).
- Ouch bie dees hybridisatie is weer chromosoomverdobbeling opgetraoje, wodoor weer fertiel naogeslach ontsteitj. Dit zeen dus de oetenjelike hexaploiede weite
gewuuen weit
en
speltj
.
Bie kruutsinge tosse saorte (basterdering of hybridisatie) ontstaon, doordet de chromosoompare neet gans homoloog zeen, doks gein fertiel naokommeling. Bie verdobbeling van 't aantaal chromosome kan waal 'n gooj paring vanne chromosomen optraeje, zodet de meiose zonger verstuueringe kan verloupe.
Weitrasse waeren ingedeildj nao greujsezoen (wintjerweit, zomerweit en euvergangsweit). Wiejer maak me bie wegkweit ongersjied op grondj van:
- de structuur van 't
endosperm
: zaach of hel (neet te verwarre mit durumweit);
- de kluuer vanne korrel: roead of wit.
Ouch wuuertj wegkweit doks ingedeildj op grondj vanne kwaliteit, die groeatendeils wuuertj bepaoldj door 't gehalte enne kwaliteit van 't
eiwit
of
glute
en in minder maot dore helheid vanne korrel.
In Nederlandj waere weitrasse gekwalificeerdj es:
- baeter bakweit;
- bakweit;
- volweit;
- biscuitweit;
- voorweit.
