Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Norbiks
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
'n
Toeentaal
is 'n
taal
oee-in 't versjil va
toeen
oee-op e waoerd wert oetgesjpraoeke, 'n versjil in betekenis makt.
[1]
't
Limburgs
is de ennige
Indo-Europese
en de ennige gesjpraoeke toeentaal in
Europa
en haat twiee toeene: d'r
sjleeptoeen
en d'r
sjtoeettoeen
(zuuch ouch
Toeanen in 't Limborgs
). De tonaliteets
isoglosse
begrenst 't Limburgs in 't weste en noorde. Roond
Eesde
en
Riemst
haat 't 'n neet-tonaal enclave. Dao kaome de toeene wal vaor mae make dao noeets versjil in betekenis.
't
Nederlands
,
Ingelsj
,
Fraans
en
Duutsj
haant alleng (lang en korte) sjtoeettoeene en naeme 't Plat dan ooch woeer is 'n zingende taal.
An de grenze van 't Limburgs zinge de
sjtandaardtaalsjpraeekers
van 't Duutsj (Rienland) en 't Fraans (Luuk) evvel ooch, zjuus wie d'r Limburger went-e Nederlands kalt. Ooch 't
Letzeburgs
zingt mae is geng toeentaal. 't
Ripuarisch
is wal 'n toeentaal mae haat naorgens 'n officieel sjtatuut.
[2]
Oonder miee 't
Zjweeds
,
Noors
,
Sloveens
en
Litouws
wert dor sommige ooch 'n mariginaal toeentaal geneumd; ander kalle van 'n
pitch-accaent
taal.
Boete Europa geft 't miee toeentale, zoewie 't
Chinees
of 't
Thais
, versjillende tale in
Afrika
, zoewie in d'r
Kongo
of in
Tanzania
en
Kenia
, 't
Swahili
of versjillende indianetale in
Amerika
.
Oonderzeuk haat oetgewaeze dat luuj die 'n toeentaal es
modertaal
haant, dekker 'n
absoluut gehuur
haant.
[3]
[4]
Toeentale en de sjpraeekers daovan zeunt allewiel ooch object van genetisch
[5]
en neurologisch oonderzeuk.
Volges Fournier e.a. (kiek: referentie 1) zow 't Limburgs zow pas in de
Middelieewe
'n toeentaal mit
pitch-accaent
ziee waoere. Kerngebied waor
Kolle
. Dis theorie kan kloppe vor de vorming van mieervoude met behulp va toeenversjil, zoewie 't been (sjleeptoeen; eenkelvoud (NL been)) - de been (sjtoeettoeen; mieervoud (NL benen)). Vor ander waoerd met versjejje betekenisoondersjejjende toeene, zoewie d'r hoas (sjl. t.; (NL hals)) - de haos (sjt. t.; (NL kous)), geft dit oonderzeuk evvel geng verklaoring.
Hie-oonder volge 'n aantal vaorbeelde van waoerd oee-in alleng 'n toeenversjil 'n versjil in betekenis makt.
Sjleeptoeen
-
sjtoeettoeen
- d'r haos (hals) - de haos (kous) nb
- 't graaf (graf) - d'r graaf (graft, adellike titel)
- de vief (vijf) - vief (levendig)
- wies (wijs) - de wies (melodie) nb
- wies (iech
wies
met de vinger), wies (wijze, melodie, wijs (versjtendig))- wies (iech
wies
dat neet (van w.w. weite)) vb.
- wiet (wijd, ver) - wiet (met korte klaank in sjtoeettoeen) (wit)/weed (met lange klaank in sjtoeettoeen) (weed) vb
- 't been (been) - de been (benen), nb
- 't bein (been) - de bein (benen)
- boete (bw)- de boete
- 't knee (knie) - de knee (knieen) nb
- de sjtein (steen)- de sjtein (stenen)
- de stein (steen)- de stein (stenen)
- d'r berg (berg) - de berg (bergen, gebergte)
- d'r daag (dag) - de daag (dagen)
- de Voor (
Voer
) - 't voor (voeding)
|
- doof (doof, biewaoerd) - doof (doof, dove, bievoegelek naamwaoerd)** nb; douf - douf ** vb
- leef (lief, idem) - leef (lief, lieve, idem)** nb
- knien (konijn) - knien (konijnen) vb
- d'r waeg (weg)- de waeg (wegen)
- 't paerd (paard)- de paerd (paarden)
- d'r worm (worm)- de worm (wormen)
- d'r sjoon (schoen) - de sjoon (schoenen), mae sjoon (sjt t. mooie) sjoon (sjl. t. schoenen)
- 't hoes (huis) - de hoes (foedraal)
- de erm (arm) - de erm (armen)
- aorm (biewaoerd, arm/niet rijk)) - de aorm (de armen/de niet rijken)
- d'r tieen (teen) - tieen (tien)
- d'r drieej (draai) - drieej (drie)
- vier (vuur) - vier (NL vier) he
[6]
|
|
**Dae is doof. sjl. t. - E doof maedsje. 'n Doof vrow. Doof luuj sjt. t. Mae: d'r dove jong.(of e douf maedsje- 'ne douve jong (sjl.t) - douf luuj (sjt. t))
Dae is leef. sjlt.t. - E leef maedsje. 'n Leef vrow. Leef luuj sjt. t. Mae: D'r leve jong.
Hie-oonder volge vaorbeelde van waoerd oee-in alleng 'n toeenversjil 'n versjil in betekenis makt, mae die daobie ooch, om versjillemde raejes, versjillend gesjraeve werre.
- d'r blues (bluesmuziek ) - de bloes (blouse) nb
- ouch (ook) - 't oug (oog) vb
- 't zaot (zout) - d'r zaod (zaad) nb
Vaorbeelde va waoerd die oetgesjpraoeke met twiee verjejje sjleeptoeene en ene sjtoeettoeen dor 't toeenversjil va betekenis verendere:
- Boete (buiten) - boete (barakken) - boete (boeten) nb
De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't
Valkebergs
.
De sjleiptoan kent me nog verdeile in sjtiegende en dalende toane ofwaal de
melodie
van de oetsjpraok, die soms ouch beteikenisveranderend ies. Vanwege dees beteikenisverandering weurt 't Limburgs ouch waal vergeleke met 't
Chinees
.
[7]
Veurbeelde:
- Erm (lichaamsdeil) haet in ’t mievoud sjtoattoan, eine erm krieg sjleiptoan en erm (tegeneuvergestjelde van riek) klink ouch lank meh haet ’n ander oetsjpraokmelodie!
- Ouch/oug in de beteikenis van ook en oog were respectievelik met sjleiptoan en sjtoattoan oetgesjproke.
- 't Weurdsje
wies
kent 3 versjillende lengdes en/of toane (en in 't Valkebergs 4):
- “Iech wies” (Valkebergs) (ik wist) klink hiel kort.
- “Iech wies met de vinger” klink lank.
- Wies in “Op dees wies” (wijze, manier, melodie) en in
- “Dae ies wies” (versjtendig) haet sjleiptoan meh ’n (subtiel) ander intonatie.
- In ’t weurdsje zeve (7) en zeve (werkwoord) huers se ouch zoan versjil.
ander veurbeelde:
- de boete (znw) of boete (ww)- boete (buiten) (bw) (sjleiptoan) - boete (barakke) (sjleiptoan, ander toanmelodie)
- 't bal (dansfies)- de bal (sjport) (sjleiptoan, ander melodie)