Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mestreechs
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
De
Gaeltachtai
: 't gebeed boe 't Iers nog inheims is. In de mieste gevalle is 't neet mie de taol vaan de mierderheid.
't
Iers
(otoniem
Gaeilge
, Ingels ouch wel
Gaelic
) is de
Keltische taol
die vaanajds in
Ierland
gesproke weurt. 't Is, neven 't
Sjots Gaelisch
en 't
Manx
, ein vaan de drei
Goidelische taole
. 't Iers weurt mer door inkel tiendoezende lui es ierste taol gesproke, veural in 't weste vaan 't eiland; de dominante spreektaol in zoewel
Noord-Ierland
es de Rippubliek Ierland is 't
Ingels
(in zienen
Iers-Ingelse
vorm). Vaol mie lui kinne de taol evels spreke, veural umtot ze op sjaol verpliech weurt gegeve. 't Iers is officieel in de Rippubliek Ierland; in Noord-Ierland is 't erkind es minderheidstaol. Ouch is 't ein vaan de officieel taole vaan de
Europese Unie
.
't Iers stamp aof vaan 't
Oerkeltisch
. Wienie de
Kelte
nao Ierland zien gekoume is neet dudelek; woersjijnelek gebaorde dat vaanaof 600 v.Chr. geleidelek. Vaanaof de
veerden iew
nao Christus duke
ogham
-inscripties op. De taol vaan die inscripties steit bekind es
Primitief Iers
. De taol is feitelek zoe awwerwets tot ze neet of koelek es Iers te herkinne velt; mesjiens waor dit allein 'n
taol veur plechtege zakes
en praotde de lui in 't daogs leve aanders. In eder geval wijs alles trop tot 't eiland tege deen tied eintaoleg Keltisch waor.
Vanaof de
zesden iew
weurt in christeleke centra de volkstaol noe en daan opgesjreve. Dees taol neump me
Aajdiers
en dit is welzeker es Iers te herkinne. De taol is nog vormeriek, meh diverse vorm zien al goon samevalle of weure allein door hun
mutaties
oeteringehawwe (zuug oonder). Vaol Aajdierse tekste gief 't neet, umtot 't mieste sjriefwerk in 't
Latien
woort gedoon. In deen tied breit ziech 't Iers taolareaol oet nao
Sjotland
, boe 't terrein wint op 't
Pictisch
('n oonbekinde, meh woersjijnelek Keltische taol die dao inheims waor). Nao de stiechting vaan 't keuninkriek Sjotland in de
negenden iew
weurt Iers daan wel Gaelic in 't gans riek de veurtaol. Ouch op 't
Eiland Man
weurt 't Iers ingeveurd.
Vanaof d'n tienden iew sprik me vaan
Middeliers
. Dees taol heet minder vorm es Aajdiers, meh vaol belaankrieker zien diverse klaankveraanderinge. In 't Middeliers zien wel umvaankrieke tekste versjene. De taol is in dezen tied nog vrij uniform. 'tzelfde gelt veur 't
Klassiek Iers
. Dit waor de cultuurtaol vaan zoewel Ierland es Sjotland vaanaof de daartienden iew tot deep in de
achtienden iew
.
Nao de middeliewe mote Iers, Sjots Gaelisch en Manx dudeleker oeterein zien gegreujd. De politieke situatie had veur ummer mie isolatie gezorg. Oondaanks de Ingelse euverheersing heel 't Iers ziech iewelaank good. Allein in
The Pale
, e gebeed in Oos-Ierland boe ziech vaol Ingelse hadde gevesteg, had 't
Ingels
veuj aon de groond, en zelfs dao veriersde de bevolking deils. De ierste groete veraandering waor de kolonisatie vaan
Ulster
in de zeventienden iew. De Sjotse koloniste naome hun eige
Sjots
dialek met, wat in de loup vaan d'n tied evolueerde tot
Ulster-Sjots
. De groeten umslaag kaom in d'n achtienden iew: noe pas begos 't Brits bewind de Ingelse taol officieel te promote. Zeker 't ooste vaan Ierland veringelsde zoe vrij snel, umtot 't spreke vaan dees taol groete sociaol veurdeile booj. Vaanaof oongeveer 1800 waor 't eiland in mierderheid Ingelstaoleg. Dezen trend gong in de negentienden iew door: ummer mie sjaole woorte eintaoleg Ingels en vaol intellectuele wezen 't Iers aof. Vaan groeten invlood waor ouch d'n
Iersen Hoongersnoed
vaan de jaore 1845-52. Doezende lui zjus in de Ierssprekende gebeje gonge doed, en hiel vaol vaan de euverlevende emigreerde nao de
Vereinegde Staote
en
Canada
. Zoedoende is de taol nog 'nen tied in
Newfoundland
gesproke.
De negentienden iew waor evels ouch 't memint tot 't Iers
nationalisme
opkaom. Vaol nationaliste (zij 't neet allemaol) kaome op veur de taol. Ouch in dezen tied raakde 't klassiek Gaelisch definief zien positie kwiet aon 'ne nuie standaard, dee ziech mie op de Ierse volkstaol baseerde.
Nao de oonaofhenkelekheid vaan de
Ierse Vrijstaot
(erkind in
1922
) perbeerde de regering vaan 't land de Ierse taol oet alle mach te behawwe en zoe meugelek 't Ingelstaoleg bevolkingsdeil ouch te doen verierse. 't Iers woort de insegste officieel taol, en in gans 't land mos officieel communicatie in 't Iers. De maotregele werkde woersjijnelek averechs: vaol awwers waore engsteg tot hun kinder neet good Ingels zouwe liere en brachte hun dees taol bij. 't Gebruuk vaan de taol leep jaor nao jaor trok. In 1956 woorte de Ierstaolege gebeje bij wet vasgesteld. In de zoegenaomde
Gaeltachtai
woort de taol gepromoot; daoboete waor ouch Ingels touwgestande. Viefteg jaor later waore de Gaeltachtai al sterk veringels. Mer e paar klein enclave, in 't dunbevolk uterste weste vaan 't land, waore euverwegend Ierstaoleg gebleve, in dee zin tot 2/3 vaan de bevolking of mie 't ederen daag spraok.
De kans tot de taol gans zal verdwijne is klein. 't Iers weurt gezeen es oonmisbaar deil vaan de Ierse identiteit en vaol lui lieren 't um die rei aon. In vaol plaotse in Ierland - in Dublin, meh ouch in de Noord-Ierse hoofstad
Belfast
- zien ganse Ierstaolege kolonies en subculture die de taol levend hawwe. De touwkoms vaan 't traditioneel Iers in de leste Ierstaolege dorpsgemeinsjappe is evels zier oonzeker.
't Iers is 'n flecterende taol met veer naomvalle:
nominatief
,
genitief
,
datief
en
vocatief
.
Zelfstandege naomwaord
valle in twie
geslachte
(mannelek en vrouwelek) en kinne inkelvoudeg of miervoudeg zien. In de standaardtaol is d'n datief gemeinelek geliek aon de nominatief, dewijl de vocatief allein versjelt door de mutatie aon 't begin (e woord in de vocatief heet geinen eigen oetgaank).
Werkwaord
weure verveug met 'n combinatie vaan synthetische en analytische vorm; me kint 'nen tegenwaordege, 'ne verleie en 'nen touwkoumenden tied.
In tegestelling tot de Germaanse taole euverheers in 't Iers de volgorde WOV (Ingels VSO); 't werkwoord kump dus aon 't begin vaan de zin.
Wie alle modern Keltische taole kin 't Iers
mutaties
aon 't begin vaan 't woord. Dat welt zegke tot de ierste letter vaan e woord veraandert oonder d'n invlood vaan 't woord wat deveur kump. Dit is historisch oontstande door
progressief assimilatie
euver de woordgrens heer. 't Kump dus trop neer tot de leste letters vaan e woord, die op ziech zien verdwene, noe in 't volgend woord zitte.
Twie hoofmutaties zien meugelek: verweiking (Iers:
seimhiu
, Ingels
lenition
) en verduustering (
uru
,
eclipsis
).
Bij verweiking veraandere veural
plosieve
(plofklaanke) in
fricatieve
(vriefklaanke) of soms in 'nen [h]-klaank. Ouch aander letters weure dao-in betrokke. In de Ierse spelling gief me de verweiking aon door 'n
h
achter de betroffe consonant te zette.
Bij verduustering veraandere stumloes consonante in stumhobbende. Stumhobbende plosieve weure nasaole. Aander letters weure neet door verduustering getroffe. Verduustering gief me vaolal aon door de nui letterweerde veur de oersprunkeleke te zette. Dit is altied 'n klein letter, ouch es 't groondwoord met 'n hoofletter is. Dees regel weurt zelfs in opsjrifte die gans oet hoofletters bestoon in ier gehawwe. Eventueel kin me daan 'ne
klein-kapitaol
gebruke.
Dit alles zuut in 'n euverziech zoe oet (de
IPA
-weerdes zien geldeg veur 't Standaardiers). Let op de typische, oonregelmaotege weerdes vaan
th
en
dh
.
| Groondklaank
|
Verweiking
|
Verduustering
|
| p
[p?, p?]
|
ph
[f?, f?]
|
bp
[b?, b?]
|
| t
[t?, t?]
|
th
[h]
|
dt
[d?, d?]
|
| c
[k, c]
|
ch
[x, x?]
|
gc
[g, ?]
|
| b
[b?, b?]
|
bh
[w~v, v?]
|
mb
[m?, m?]
|
| d
[d?, d?]
|
dh
[?, j]
|
nd
[n?, n?]
|
| g
[g, ?]
|
gh
[?, j]
|
ng
[ŋ, ?]
|
| s
[s?, ?]
|
sh
[h]
|
oonveraanderd
|
| f
[f?, f?]
|
fh
[?]
|
bhf
[w~v, v?]
|
| n
[n?, n?]
|
oonveraanderd
|
| m
[m?, m?]
|
mh
[w~v, v?]
|
oonveraanderd
|
Nog e verhaol apaart zien mutaties bij waord die met 'ne klinker beginne. Verweiking heet dao gein effect, verduustering wel: 't woord begint daan met 'n
n
. 't Gief nog twie aander mutaties die allein of veural bij klinkers veurkoume:
h-prothees
en t-prothees. Dit helt in tot veur 't woord 'n
h
daan wel
t
weurt gezat. H-prothees is typisch veur klinkers, t-prothees trejt ouch op bij waord die met 'n
s
beginne.
'n Touwgeveugde
n
,
h
of
t
weurt ouch weer ummer klein gesjreve (
na hEirann
), zjus wie bij de verduusterde consonante.
Zier Iers is 't versjel tosse 'gewoen' en
gepalataliseerde
en consonante, of in 't Keltisch taoljargon 'breid' (Iers
caol
, Ingels
broad
) en 'smaal' (
leathan
,
slender
). Veurbeelde daovaan zuut me in de tabel heibove: de mieste consonante hobbe twie weerdes, breid en smaal.
Brei consonante trejje op in de buurt vaan achterklinkers (
a
,
o
,
u
), smaal consonante in de buurt vaan veurklinkers (
e
,
i
). Typisch veur 't modern Iers is tot de brei en smaal consonante nog wijer gepolariseerd zien es in 't Aajdiers. Heidoor weure brei consonante gevelariseerd, met 'ne zwake g-klaank (wat in 't Sjots Gaelisch en Manx neet gebaort). Me moot ouch trop lette tot de brei variante coronaol consonante (
t, d, s
) ummer
dentaol
(op de tan) weure gearticuleerd, um ze nog beter vaan hun smaal tegenhengers te kinne oondersjeie. In de tabel
heibove
zuut me de 'brei' en 'smaal' variante twie aon twie.
't Iers heet 'n aontal lang klinkers, korte klinkers en twieklaanke; welke versjelt per dialek. Lang klinkers weure euver 't algemein met 'n
accent aigu
gesjreve. De
o
en
a
weure soms neet oetgesproke; ze hobbe daan allein es functie um aon te geve tot de veurgoonde daan wel volgende consonant breid is. 'n Vergeliekbaar functie hobbe soms de
e
en de
i
, die kinne aongeve tot 'ne consonant gepalataliseerd ofwel smaal is.
De Ierse dialekte versjelle aonzeenlek, zoewel op 't gebeed vaan grammair es vaan klaanklier. Groete versjelle gief 't beveurbeeld in de oetspraok vaan veurmaolege twieklaanke en in de vorming vaan werkwoordsvorm (synthetisch of analytisch). Drei hoofdialekte weure oondersjeie, 't
Ulster-Iers
, 't
Connaght-Iers
en 't
Munster-Iers
. In
Leinster
, 't veerde historisch deil vaan Ierland, is 't traditioneel dialek oetgestorve; dialekte oet Leinster die door awwer oonderzeuk bewoerd zien gebleve, deilt me deks bij ein vaan de drei hoofgrope in.
't Standaardiers baseert ziech in de ierste plaots op 't Connaght-Iers. In weze is dit evels 'ne kunsmaotege taolvorm dee allein weurt gesproke boete de Gaeltachtai, door lui die 't op sjaol hobbe gelierd.
De Ierse spelling is gebaseerd op 't Klassiek Gaelisch en geit oetindelek trok op 't Aajdiers. In alle vorm vaan Iers (oetgezunderd 't Primitief Iers) weurt inggezat rekening gehawwe met de mutaties, de klinkerlengde en de brei en smaal consonante. Oondaanks dat - en oondaanks 'n spellingshervorming in d'n twintegsten iew - is de Ierse spelling veur wee de taol liert soms lesteg te verstoon. Dit kump deils doortot me rekening welt hawwe met de dialekvariante.
Vaanajds weurt 't Iers gesjreve in 't
Iers unciaolsjrif
: 'nen typerende lettervorm dee in vreugmiddeliewse handsjrifte oontstoont. Deze vorm maak gei formeel versjel tosse hoofletters en klein letters (dus allein door lettergruutde, neet in vorm). Verweikinge weure neet met 'n
h
aongegeve, meh door e puntsje bove de letter.
