Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mestreechs
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
Helium
|
Symbool
|
He
|
Indeiling
|
edelgaas
|
Elementnommer
|
2
|
Natuurleke
isotope
|
3,
4
|
Kunsmaoteg isotope
|
5-10
|
Atoomgewiech
standaardisotoop
|
4,0026
|
Smeltpunt
|
non-existent bij normaolen drok*
|
Kookpunt
|
4,22 K, -268,93 °C
|
*:zuug d'n teks
|
Helium
is e
sjemisch
elemint. 't Is 'ne gans liechte, kleur- en smaakloezen edelgaas. 't Elemint kump in spore veur in d'n Eerde atmosfeer, meh ouch in Eerdholtes. In stare hop 't ziech op es
fusieproduk
vaan waterstof. Helium kint diverse touwpassinge en heet de aondach vaan de wetensjap door e paar gans bezunder eigesjappe.
Helium woort in
1868
oontdek door de
Fransmaan
Pierre Janssen
, wie heer 'n
zonsverduustering
bestudeerde. Heer zaog in de
corona
oranje lijne, die heer es e nui elemint identificeerde. Heer neumde 't nao de zon (
Aajdgrieks
helios
). Later pas oontdekde me tot helium ouch op
eerd
veurkump, en wel veurnaomelek in gaasvelder, es afvalproduk wat neet te verbrande velt. Veural
Amerikaanse
gaasvelder bleke dit gaas te bevatte.
Helium is nao
waterstof
't mies veurkoumend elemint. De miesten
helium
oontstoont al kort nao d'n
Oerknal
, in 't
nucleosynthesetiedperk
(e tiedperk tosse zoeget 10 en 20 seonde nao d'n Oerknal, wie de umstandeghede in 't nui universum perceis good waore veur
kernfusie
). Wijer oontsteit helium in
stare
, doortot die hunne waterstof constant tot helium fusere.
Helium op Eerd is dekser 't gevolg vaan
radioactief verval
: wienie e radioactief elemint
alfastraoling
oetzend, gebaort dat in de vorm vaan alfadeilkes die geliek zien aon helium-4-kerne. D'n helium dee me in eerdgaasvelder vint, is 't gevolg vaan mieljarde jaore verval vaan veural
uranium
.
Kroepende helium-II
Helium kump in twie natuurleke isotope veur,
3
He en
4
He, meh de 4-isotoop is erreg euverwegend. Dit is 'nen opmerkelek liechte gaas, wel zwoerder es waterstof meh neet in de proporties die me op groond vaan de atoomkerngruutde verwachte kin. 't Elemint is zoe good wie ummer gaasvormig. Extreem umstendeghede zien nudeg um 't vleujbaar te kriege: dit lok pas roond veer
kelvin
bij 'nen drok vaan einen atmosfeer. Moot me vleujbaar helium hobbe, daan deit me dit gemeinelek oonder vaol hoegeren drok.
't Doen stolle vaan helium bij normalen drok is neet meugelek; zelfs bij temperature vaan mer 'n fractie bove 't absoluut nulpunt blijf 't daan vloeibaar. Pas hiel kortbij 't absoluut nulpunt kump dao verandering in, es helium in
Bose-Einsteincondensaot
of aander vorm vaan
oontaarde materie
verandert. Heibij geit ziech (door 't oetzunderlek lieg energieniveau in 't stelsel) de materie nao de wette vaan de
kwantummechanica
gedrage.
Oonder 'nen drok vaan 25 atmosfeer kin helium, bij 'n temperatuur vaan zjus get minder es eine kelvin, wel stolle.
Vloeibaren helium besteit in twie versjijninge: helium-I en helium-II, die eder hun eige eigensjappe hobbe. Helium-II heet de unieke eigensjap tot 't door sterke
adhesie
in aander vate krup tot 't zoewel in 't orzjineel es in 't nui vaat op 'tzelfde niveau steit (zuug illustratie heineve).
Eve meujlik es 't vloeibaar make vaan helium is 't veur 't elemint te doen binde met ander eleminte. Helium is 'n oetzunderlek edel elemint.
Helium weurt in e beperk aontal touwpassinge gebruuk, ummer ofwel um zien
inertie
(=oonvermoge met ander eleminte te binde), ofwel um zie gering gewiech. 't Weurt in
ballons
gestop um die te doen vlege en 't is veur modern
zeppelins
't alternatief veur 't brandbaar waterstof. 't Weurt in de industrie oonder mie touwgepas bij de productie vaan
haafgeleiers
oet
silicium
, en um machines of ander stoffe aof te keule. Op broonke e.d. is 't populair umtot 't inaoseme vaan helium de stum tijdelek vervormp. Dit effek kump ouch veur bij dukers die op groete deepte werreke. 't Gaasmingsel wat dees dukers inaoseme bevat ouch helium um 't aondeil
stikstof
te vermindere wat e positief effek heet op zgn. stikstofnarcose.
Umtot de mieste gaasvelder intosse zien aongebaord, is helium oonderhand sjeers gewore. Noe al is 't ind vaan d'n heliumveurraod oet eerdhaoltes in ziech. Dat is op ziech gein ramp, umtot me 't ouch oet de loch kin filtere. 't Beteikent evels wel tot helium vaol deurder geit weure; touwpassinge veur 't plezeer zouwe daodoor sterk kinne trokloupe.