Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't Mestreechs . Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.

't Byzantijns Riek of (Oos-)Romeins Riek waor e riek dat vaan ongeveer 330 bis 1453 heet bestande, met 'n oonderbreking tosse 1204 en 1261 . 't Vormde veur zien oonaofhaankelekheid 't ooste vaan 't Romeins Riek en woort later, wie 't oonaofhaankelek woort, 'n orthodox christeleke staot boevaan de hoofstad Constantinopel waor, 't allewijl Istanbul . 't Versjelt euver welke tied me sprik um te zegke welk gebeed behoort bis 't Riek. 't Laog in eder geval ummertouw roontelum Constantinopel in 't trefgebeed vaan Europa , Afrika en 't Midde-Ooste . Roond 565 waor 't op zien hoegtepunt en besloog 't Torkeij exclusief Koerdistan , Georgie , Wes- Armenie , Cyprus , Malta , de weskos vaan 't Arabisch sjiereilaand, zoegood es gans Syrie , e klein deil vaan Noord- Irak en Wes- Iran , 't Egypte vaan bove de Sahara , de noordkos vaan Libie en Algeriee , zoegood es gaans Tunesie , 'n deil vaan de noordkos vaan Marokko , 't zuie vaan Andalusie , Alpes-Maritimes , Bouches-du-Rhone , Var , 't Italiaons sjiereiland , Griekeland en zoe good es de res vaan de ganse Balkan (op Hongarije en 't noorde vaan Bolgarije nao). Vaanaof oongeveer 1400 waor 't Riek in ziene kleinste vorm en gaof 't nog meh e paar Byzantijnse enclaves in de regio Istanbul, Oos-Macedonie en Thracie .

Historie [ bewirk | bron bewerke ]

In 667 veur Christus, wied veur de stiechting vaan 't Romeins Riek en 't Byzantijns Riek, weurt Byzantium opgeriech: 'n stad die later bekind zow staon es Constantinopel en nog later es Istanbul. Umtot 't ummertouw heller greuiende, ooneuverziechteleke en op Roeme gecentraolisierde riek neet mie langer in zien aw vorm kin regere weurt in 292 de Tetrarchie gestiech door Diocletianus , wat welt zegke: e riek dat door veer leiers weurt geleid. Eine kraog de mach euver Oos-Europa, eine euver Wes- en Noord-Europa, eine euver 't later Wes-Romeinse Riek en de leste euver 't later Byzantijns Riek. De ierste twie valle al nao 'n paar decennia. In de vreuge veerden iew merk me tot zelfs 'n samewerking vaan de leste twie regio's neet mie te hawwe is, boedoor lankzaam dees twie gedeiltes vaan 't riek ummertouw mie oeterein greujde. Theodosius I bleek de leste keizer vaan 't Aajd-Romeins Riek te zien. Nao zienen doed in 395 woort 't riek, nao later bleek definitief, in 't Wes-Romeins Riek oonder ziene zoon Honorius en 't Oos-Romeins Riek oonder ziene zoon Arcadius opgedeild. Dees splitsing woort door tiedsgenote euveregens neet es zoedaoneg erkind en staotsrechtelek bleef 't Romeins Riek es einheid veurtbestoon. Dees vaag status vaan de twie rieke (of 't neet mie bestaond Riek) zow blieve dore bis 610 . Op dat momint heet 't Riek zoen 34 mieljoen inwoeners.

Oondertosse gaof 't vaanaof 502 'ne reeks oorloge in 't Midde-Ooste die de Romeins-Perzische oorloge geneump weure. Dees oorloge woorte deks oonderbroke met vrei. Met d'n opkoms vaan de Sassaniede begoste de oorloge. Op 1 augustus 527 woort Justinianus I keizer vaan 't Byzantijns Riek. Heer stoond bekind es iemes dee met eineg succes de kloof tosse 't Wes- en Oos-Romeins Riek perbeerde te diechte, dit lokde evels meh gedeiltelek. Allewel cultureel de einheid nog bestoont, waor die polletiek lesteg te vinde. Daoneve stoond heer ouch bekind es iemes dee hel touwsloog in de oorloge met de Perze. Heer begos 532 met de bouw vaan de Hagia Sophia . Tot eders verrassing waor die al in 537 veerdeg. De keizer sloog neet allein hel touw in 't Midde-Ooste; ouch in Italie kraog heer 't veur mekaar um de Vaandaole en Ostrogote met succes 't land oet te kriege. In 554 heet heer zoegood es gaans Italie in hen en steit 't Riek op zien hoegtepunt. Evels verluis heer 't groets gedeilte vaan Italie weer in 568 door de invasie vaan de Longobarde . Dit kump oonder aandere umtot de Romeins-Perzische oorloge nog ummertouw bezeg zien en heer ziech veural hij op riech. In 610 weurt Grieks de officieel taol vaan 't Byzantijns Riek. Heimet is de splitsing met 't Wes-Romeins Riek definitief. Vaanaof noe nump 't Riek ziechzelf ouch neet mie 't Oos-Romeins Riek meh oetsletend 't Byzantijns Riek. Achtien jaor later, in 628 , zien de reeks oorloge met de Perze aofgeloupe. Dit kump evels vaan verrassende kant. 't Zien de Arabiere die vaanoet 't zuie de Perze verdrieve, boedoor aofgezwaakte Perze eindelek weure tegegehawwe door 't Riek. Evels heet 't metein 'ne nuie vijand debij: de Arabische dreiging bliek e stok sterker te zien. In 634 verovere de Arabiere Egypte en de Levante , neet lang daonao mot 't Riek ouch de res vaan Noord- Afrika inlievere en in 641 behuurt 't lang Byzantijns gebleve Sicilie ouch bij de Arabiere. In 730 begint de ierste periood vaan 't Iconoclasme : 'n groete, deks agressieve Oosters-Christeleke beweging die aofbeeldende sjelderkuns welt verbeje. Op dat momint heet 't Riek 7 mieljoen inwoeners. 't Riek geit in ierste instantie met in dees gedachte meh umtot ze al gauw merke tot 't Italiaans gedeilte vaan 't Riek 't hei neet met ins is, door 't katholicisme, perbeert 't Riek later 'n neutraol hajding aon te numme tegeneuver de versjellende meininge. Dit is evels neet genog en Italie begint in opstand te komme. In de ierste periood vaan 't Iconoclasme, die tot 787 doort verluis 't Riek zoegood es gaans Noord-Italie. Nao 'n ros vaan zoe'n 26 jaor, verluis 't Riek in de twiede periood ( 813 - 843 ) de res vaan 't Italiaons groondgebeed op e paar stokskes vaan de Mezzogiorno nao, zoewie 't zuie vaan Apulie .

Nao de groete misstappe die 't Riek had gemaak kump in 843 de Macedonische dynastie aon de mach in 't Riek, boedoor 't op militair en territoriaol gebeed herleef. Byzantijnse sjrievers behawwe vaol vaan de euvergebleve Aajdgriekse en Roemeinse tekste. De Dynastie zal bis 1025 nog zegeviere. Oondertosse wejt 't gevaar weer op, meh dit kier in 't noordooste door de Bolgare. Keizer Basileios II reup d'n oorlog oet en zal nog herhaoldelek vechte tege dit volk. In 1014 kump good nuits vaan 't front: Basileios roejt e gaans Bolgaors leger oet bij de Slaag bij Kleidon en krijg de bijnaom Bolgaredoejer . In 1018 gief 't Bolgaors Riek zich eindelek euver en weurt 't geannexeerd door de Byzantijne: de Byzantijne koume tot de poorte vaan Wene en make de Donau es noordgrens vaan hun Riek. Oondertosse zien ouch Syrie , Mesopotamie en Palestina heroverd. In 1025 storf Basileios II es lesten erfgenaom vaan de Macedonische dynastie. Heer woort gezeen es de leste ech-succesvolle keizer. Historici spreke daomet ouch tot vaanaof dit jaor de laankdorege oondergaank vaan 't Riek laankzaom mer zeker in beweging kump.

In 1054 zien v'r vaan de beginnende oondergaank vaan 't Byzantijns Riek 't ierste, en mesjiens wel groetste, teike: 't Oesters Sjisma . Dit gief de sjaoring binne 't Christendom tosse de Roems-Kathelieke Kerk en de Grieks-Orthodoxie . 't Weurt ouch wel 't Groet Sjisma genump, al weurt dees lesten term ouch veur 't Westers Sjisma gebruuk. Allewel de breuk gewoenlek gedateerd weurt in 't jaor 1054, wie paus Leo IX en patriach Michael Caerularius vaan Constantinopel mekaar wederkiereg excommuniceerde, waor 't sjisma tosse oos en wes feitelek 't eindrizzeltaot vaan 'n veuraofgaonde iewelange periood vaan vervreempding tosse de twie kerke. Op dit momint heet 't riek zoe'n 18 mieljoen inwoeners. Allewel de Byzantijns-Seltsjoekse oorloge al zes jaor bezeg zien in 't ooste vaan 't Riek, sins 1048 , kriege de Seltsjoeke pas werkelek 't geveul 'n kans te hobbe in Anatolie es de allesvergende Sjisma ingeit. In 1071 weurt Keizer Romanos IV verslage door de Seltsjoeke bij de slaag bij Manzikert , boedoor 't groetste gedeilte vaan Klein-Azie verlore geit. In 'tzelfe jaor weure de leste Byzantijnse bezittinge in Italie door de Normandiers veroverd. 't Riek bevind ziech in 'n groete crisis, zoewel op economisch en polletiek gebeed es op kultureel.

't Riek besef tot 't ziech moot vernuie en drastisch moot hervorme. De einegste die dao neet aon welle touwgeve zien nota-bene de Macedoniers: de dynastie die aon de mach is. Naotot de Macedonische keizer storf grip 't palies z'ne kans en in 1081 numme de Komenene 't euver oonder Alexios I ; 't Byzantijns Riek raak heidoor betrokke bij de kruustochte. De Komenene lieke 'n gooj kaos te zien gewees. Welvaart en kuns bereike nui huugdes. Oonderwijl vestige de Torke ziech in Zuidoos- en Centraol- Anatolie . In 't Noordooste vaan 't land book 't Riek rizzeltaot: 't Byzantijns leger versleit de Petsjenege in de slaag bij Levounion in 1091 . De Wes-Anatolische stad ?znik weurt in 1097 door de Byzantijne en Kruusvaarders heroverd op de Torke. Dat is neet 't insegste dat de Torke in korten tied mote inlievere; in 1097 beginne de Byzantijne met 'n succesvolle reeks heroveringe vaan de Anatolische kos op de Torke. Oonderwijl mote de Petsjenege ouch mie en mie nao 't noordooste trok, tot in 1122 de Byzantijne zelf 't volk versloon in de Slaag bij Beroia. 't Riek riech ziech ummertouw mie op Centraol-Anatolie in plaots vaan op Istanbul. 't Kruusvaardersvorstedom Antiochie weurt e Byzantijns pretectoraot. In 1167 wint 't Riek zelfs 'ne beslissende slaag tege de Hongare boedoor Hongarije 'ne satellietstaot vaan 't Riek weurt. Op dit momint heet 't Riek weer de gaanse wes- en zuidkos vaan Anatolie trok; de res is oonder invlood vaan de Torke. 't Riek gief noe 'n inwoenertal vaan twelf mieljoen lui. Tijdens de Slaag bij Myriokephalon in 1176 kiert 't Riek evels trok in verval; Manuel I perbeert Konya , de hoofstad vaan de Seltsjoeke, in te numme. Heer moot ziech evels troktrekke naotot zien belegeringstuig is verweus. Dit is de leste Byzantijnse poging um Anatolie te herovere.

Nao d'n doed vaan Manuel d'n Ierste in 1180 hernump 't verval vaan 't Riek ziech obbenuits. In 1185 gief 't 'ne succesvollen opstand in Bolgarije, wat 't verluus vaan de Balkan beteikent. D'n iersten doedslaag gief 't evels in 1204 : de Kruusvaarders verovere Istanbul en 't Byzantijns Riek moot plaots make veur 't Latiens Keizerriek . 't Byzantijns Riek is verdwene, veur eve. Naotot de Kruusvaarders Istanbul ingenome hobbe en de keizer Alexius V verdreve is, weurt Boudewijn vaan Vlaondere op 9 mei 1204 tot ierste Latiense keizer vaan Constantinopel oetgerope en op 16 mei in de Hagia Sophia gekroend. Met Paus Innocentius III werk heer same um 'n ind te make aon 't Groet Sjisma. Vaol kin Boudewijn es keizer evels neet doen, want al in aprel vaan 't koumend jaor velt heer in han vaan de Bolgare. In 1261 herovert de keizer vaan ?znik, de veurmaoleg erfgenaom vaan 't Byzantijns Riek ( Michael VIII ), Constantinopel, boemet 't Latiens Keizerriek aon haor kump; heimet weurt 't Byzantijns Riek veurtgezat. 't Grieks gezach weurt hersteld euver 't ten doeje opgesjreve riek. Oondertosse weure de dynastieke twiste tosse versjellende femilies groeter.

Nao de Byzantijns-Seltsjoekse oorloge hobbe versjellende Torke ziech in Anatolie gevesteg en zien begos met 't opzette vaan zoegenaomde Beyliks , haaf oonaofhenkeleke staote. Osman I is 'nen edelmaan in 't sultanaot Rum en is de bezetter vaan 't land gewore in 't noordweste vaan Anatolie, neet wied vaan Constantinopel: boe de Byzantijne perbere hun Riek wijer op te bouwe. Door dees plaots kin Osman I hendeg good proffitere vaan 't verzwaak Byzantijns Riek vaan ind daartienden iew . Dees vezwaking kump door de naosleip vaan de vereuvering vaan 't Latiens Riek. 't Byzantijns Riek heet daan al hendeg vaol vijande gemaak bij 't Bolgaars en Servisch Riek. Naomaote de mach vaan de Osmane begint tow te numme make zie hei slum gebruuk vaan. In 1299 beginne de Osmane de ierste dorpkes bij de zuidkos te verovere: de Byzantijns-Osmaanse oorloge zien e feit.

In 1422 heet Murat II , dee 'n ind had gemaak aon dynastieke twiste in 't Osmaans Riek , belegk geslage veur Constantinopel, verwikkeld in de intriges vaan 't Osmaans hof. Heer plundert de Byzantijns bezettinge in de Peloponnesos . De sultan oonderhandelt neettemin euver e vrijverdraag en tribuut Johannes VIII Paleologus t'n ind trok te kiere um 'nen opstand in Anatolie neer te houwe. In 1430 weurt Thessaloniki door de Torkse strijdmachte ingenome en geplunderd. De Osmaanse opkoms weurt ummertouw mie veulbaar en de basileus Johannes VIII Paleologus is vasberaoje um tot 'n akkoord met de kerk vaan 't Weste te koume. Daorum oondernump heer in 1438 'n reis euver zie nao Italie en bringk met ziech theologe en bissjoppe met; zie zien met bekans 700 maan. De twie kerke hereinege ziech op 't concilie vaan Ferrara-Florence . In 1439 gief 't vrei tosse de Latiense en orthodoxe kerke. In 1440 weure de Torke veur Belgrado trokgedreve en de paus oontlient heiaon 'n groeten hoop. Heer spreek dus veur 'ne nuien kruustoch. Dizze weurt door Wladislaus geleid, keuning vaan Pole en Hongarije . In 1444 weure de kruusvaarders tot de aoftoch gedwonge in de slaag bij Varna, boebij Wladislaus storf.

Sultan Mehmet II beejt aon de belegering op te heffe in ruil veur 'n aontal veurwaarde. De keizer vaan 't Byzantijns Riek is evels te vaol ingenome met ier en welt 'n vernedering neet touwstoon. Es dit weurt aofgeweze, plant Mehmet de mor door brute mach in te numme, umtot heer wet tot de Byzantijnse verdedegers ieder oetgeput zalle zien es zien troppe. Op 24 mei 1453 gief 't 'n verduustering vaan de maon, 't Symbool vaan Constantinopel. Heimet weurt 'n veurspelling vaan de val vaan de stad werkelekheid. Veer daog later is de ganse stad in 'nen dikke mis gehold, e fenomeen dat in dit deil vaan Europa bekans noets veurkump in de maond mei . Op de morrege vaan 29 mei begint d'n aonval. De ierste golf vaan aonvallers, de Azabs (holptroppe), zien slech getraind en oetgeros en hobbe slechs tot doel zoe vaol meugelek Byzantijnse verdedegers doed te make. 'nen Twieden aonval, dee groetendeils door Anatoliers weurt gedoon, concentreerd ziech op 'n deil vaan de Blachernaemor in 't noordwestelek deil vaan de stad, dat al gedeiltelek door 't kanon is gesjendeleerd. Dit deil vaan de mor is vaan vaol recentere datum ( elfden iew ) en vaol zwaker es de res. 't Is dao boe de Kruusvaarders in 1204 door de mor zien doorgebroke. De Osmaanse aonvallers zien ouch in staot door te breke, meh weure eve gaw trokgeslage door de Byzantijnse verdedegers. De Byzantijne slage d'r ouch tijdelek in um d'n daarden aonval door 't elitekorps vaan de Sultan, de Janissare, aof te sloon, meh de Genuese generaol dee de infanterie leidt, Giovanni Giustiniani weurt zwoergewond tijdens d'n aonval en zien evacuatie vaan de verdedegingsmor zorg veur paniek oonder de range vaan de verdedegers. Bronne die vijandeg zien tegeneuver de Genuees zegke evels tot heer slechs liech of gaaroets neet gewond waor, meh euverweldeg door vreis, de wond veinsde um 't slaagveld te verlaote, en zoe de val vaan de stad te bezegele. Dees besjoldeginge vaan lafheid en verraod zien later zoe wiedverspreid euver Europa tot de Rippebliek vaan Genua diplomatieke breve nao de Kanselarije vaan Ingeland , Fraankriek , 't hertogdom Bourgondie en aandere zal mote sjikke um 't te oontkrachte. Sommege historici suggerere tot de Kerkoportapoort in de Blachermaewiek neet waor aofgeslote en tot de Osmane gaw dees fout oontdekde ('t waor zeker gein kwestie vaan umkouperij of misleijing; de poort waor einvoudegeweg euver de kop gezeen, woersjienelek umtot puin vaan 'ne kanonsaonval de poort aon 't ziech had oonttrokke of geblokkeerd. Wie 't ouch is gebaord, de Osmane storme de stad binne. Constantijn XI , de leste keizer vaan 't Riek, euverleef de slaag bij Constantinopel neet. Deen daag storf 't Byzantijns Riek nao 1.100 jaor. Sommege historici numme dit ouch 't ind vaan de Middeliewe .