Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mestreechs
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
De
lapis niger
, de aajdste Latiense inscriptie in Roeme.
't
Aajdlatien
(
Archaisch Latien
,
Vreug Latien
) is de verzamelnaom veur de taolfases vaan 't
Latien
veur de opkoms vaan 't
Klassiek Latien
in de
ierste iew veur Christus
met sjrievers wie
Cicero
en
Vergilius
. In 't biezunder weurt de term gebruuk veur 't vreugste Latien, al vaanaof de
zesde iew veur Christus
, wat nog hiel vaol archaismes in zoewel de klaanklier es in de grammair vertuint. Dees taol is allein bekind oet
inscripties
en oet citaote in later werke. Oet de
derde
en
twiede iew veur Christus
zien vaol umvaankrieker tekste bewaord gebleve, meh dat Latien liek al vaol mie op 't Klassiek Latien.
Aajdlatiense inscripties gebruke 'n alfabet wat nog neet euvereinstump met 't
Latiens alfabet
wie veer dat kinne. 't Latiens alfabet oontstoont es 'ne variant op 't
Aajditalisch alfabet
, wat ziech oet 't
Grieks alfabet
had oontwikkeld. De
Latiene
naome 't veural vaan de
Etruske
euver. Hun alfabet woort ouch oet 't zuie aongevold, oet 't
Oskisch
sjrif en direk oet 't Grieks. De mieste teikes zien gemekelek in modern letters te herkinne meh kinne op alle meugeleke menere versjelle. Me sjreef gewoenelek in
boustrophedon
: umstebeurt vaan links nao rechs en vaan rechs nao links. Spaties tosse de waord waore oongewoen. Spellingsversjelle hele oonder mie 't nog vaol veurkoume vaan de k in (in later Latien allein nog in
Kalendae
gebruuk).
De aajdste bekinde teks in 't Latien is neet in
Roeme
, meh in
Palestrina
gevoonde: de zoegeheite
fibula Praenestina
dao is 'nen tied veur 'n vervalsing gehawwe meh liekent nao inger oonderzeuk toch ech. De aajdste bekinde teks die zeker authentiek is (en zeker de aajdste bekinde teks oet Roeme) is de
lapis niger
("zwarte stein"), dee is gevoonde oonder 't
Forum Romanum
. Ander inscripties zien de
Duenos-inscriptie
en 'n teks die
Castor en Pollux
aonreup. De mieste bewoard gebleve Aajdlatiense tekste hobbe 'n religieus natuur, dit gelt neet allein veur de authentieke inscripties meh ouch veur 't
carmen Arvale
en 't
carmen Saliare
, die in later bronne es citaote zien euvergelieverd. In
religies
heet me deks de neiging um archaisch taolgebruuk in stand te hawwe, dit waor hiel sterk 't geval in de
Romeinse religie
. Boete dees gediechte, die in de klassieken tied door niemes mie good begrepe woorte meh oonveranderd in gebruuk waore gebleve tot de aofsjaffing vaan 't heidedom, kos 't religieus Latien ouch archaische vorm wie
de?m
in plaots vaan
de?rum
("vaan de gode", genitief miervoud). 'n Aander aw teks die iewelaank in gebruuk bleef waor de
Twelf Taofele
, de Romeinse wetstekste, meh umtot die allein oet citaote bekind zien velt neet vas te stelle of de teks neet later aongepas is. Oet de leste fase vaan 't Aajdlatien zien ganse beuk euvergelieverd; de belangriekste exponente daovaan zien
Cato d'n Awwere
('ne veurnaome veurluiper vaan Cicero; "ceterum censeo Carthaginem esse delendam") en
Plautus
('ne komediesjriever).
't Aajdlatien maakde gebruuk vaan 'nen authentieken Italische
veersvorm
: 't
saturnium
. Zelfs de Twelf Taofele zien (gedeiltelek) dao-in gesteld. Klassieke sjrievers verworpe 't massaal te gunste vaan Griekse veersvorm wie de
hexameter
.
De
Italische taole
bewaorde zeker in hun awwer taolfases vaol vaan de Indogermaanse diftonge. In 't Aajdlatien is dao daan ouch mie vaan trok te vinde es in 't klassiek Latien.
Ai
en
oi
zien nog "valse" diftonge en gein vleujende wie de klassieke
ae
en
oe
.
Oi
weurt trouwes laank neet ummer
oe
meh kump ouch es
?
of
?
trok. 't Aajdlatien kos daobij d'n diftong
ei
, dee later in
?
of
?
veranderde (of zelf in 'n korte
e
of
i
). In de klaanklier velt wijer op tot op vaol plaotse nog 'n
o
steit boe later 'n
u
optrejt. Dit velt veural op in de waord vaan de twiede (o-) declinatie (
hortos
,
hortom
;
saxom
; zuug heioonder). De wisseling tosse
o
en
u
is hiel normaal; dit trof me ouch aon in de Germaanse taole (
Hollands
krom
,
Limburgs
krom
,
Duits
krumm
) en in 't Vulgair Latien en vaol Romaanse taole is de klassiek-Latiense
u
weer trok nao
o
oontwikkeld (Aajdlatien, Vulgair Latien en
Spaons
somos
, Klassiek Latien
sumus
"veer zien").
Rotacisme
is aon de orde vaan d'n daag: op vaol plaotse boe 't Klassiek Latien 'n r heet trof me 'n s aon (beveurbeeld
Lases
=
Lares
[Romeinse hoesgode]). Ouch dit kump orges aanders wel veur (Limburgs
waor - waore
, Hollands
was - waren
, plaotselek
Ziews
was - wazzen
). Inkel waord vaan dat type zien es archaismes trok te vinde bij sommege klassieke sjrievers.
't Latien woort veur de Romeinse expansie mer in e klei gebeedsje gesproke. Toch liet ziech met zekerheid vasstelle tot de taol in deen tied dialekte had. Vaol daovaan is nog oonzeker. Diverse archaische vorm die hei weure geciteerd, zien oontliend aon veurbeelder boete Roeme. 't Is meugelek tot die vorm al in de keuningstied oet 't Romeins dialek waore verdwene, meh dat is gaaroet neet zeker.
Good bekinde dialekte neve dat vaan Roeme zien 't Prenestijns (oet Praeneste, 't modern
Palestrina
) en 't Lanuviaans (gesproke in Lanuvium, allewijl
Lanuvio
). In 't Prenestijns dialek vinde v'r oonder mie 't oetvalle vaan de
-s
in sommege gevalle. De Proto-Italische
ai
veraanderde deks in
?
(Romeins Latien
ai
, later
ae
), pretonisch soms al hiel vreug in
e
. Dit zien allemaol dinger die diverse lendeleke dialekte gemein hobbe met 't
Faliskisch
. Ouch vorm wie
fileod
veur
filiod/fili?
zien meugelek typisch Prenestijns.
Fefacit
, geleze op de
fibula Praenestina
, kin typisch veur die stad zien meh is mesjiens ouch 'n archaisme wat t'rzelfdertied zjus zoe good nog in Roeme woort gebruuk.
[1]
[2]
't Faliskisch, gesproke in e gebeedsje noordnoordoostelek vaan Latium, weurt soms ouch tot de Latijnse dialekte gerekend meh gelt gemeinelek es apaarte taol, umtot 't depergoonde versjelle met 't Romeins Latien vertuint es de bove besjreve dialekte.
Door 't beperk aontal bronne moot vaol vaan de Aajdlatiense morfologie gereconstrueerd weure. Dat lievert evels gein hiel groete probleme op. 't Oonderstoande refereert in de ierste plaots aon 't Latien oet de zesde iew veur Christus. De taol vaan de Twelf Taofele is al moderner, dewijl 't Latien vaan Cato en Plautus grammaticaal aamper versjelt vaan de klassieke taol.
't Belaangriekste versjel met 't Klassiek Latien in de nomina is tot de
locatief
nog 'ne volweerdege
naomval
is, zoetot 't aontal naomvalle op zeve kump. In 't Klassiek Latien is de locatief met d'n
ablatief
samegevalle en allein nog mer es e rudimint aonwezeg (
domus
"hoes", ablatief
domo
, locatief
domi
). In 't Aajdlatien indeg d'n ablatief inkelvoud steivas op 'n d, wie in 't
Sanskriet
, in tegestelling tot de locatief, deen op 'ne vocaal indeg. Wie die d wegveel verdween 't versjel tosse ablatief en locatief.
Sommege naomvalle hadde ouch ander oetgeng, die vaol beter aonslete bij 't Proto-Indogermaans. In de daarde (athematische) declinatie zien die oetgeng bewaord gebleve, in de ierste en twiede declinaties (de thematische) zien ze vervaange door de bekinde klassieke vorm. Zoe zien de vorm
puell?m
en
camp?m
oorsprunkelek en zien
puell?som
en
camp?som
later in gebruuk geraak. Oet dees vorm oontwikkelde ziech
puell?rum
en
camp?rum
(herlees wat heibove gezag weurt euver rotacisme en o/u-wisseling).
De o-declinatie deit ziene naom in 't Aajdlatien mie rech aon es in 't Klassiek latien. Wie bove al opgemerk hobbe vaol vorm nog 'n
o
die later 'n
u
kraoge.
|
|
campos, ?o?
veld
m.
|
saxom, ?o?
rots
n.
|
| inkelvoud
|
miervoud
|
inkelvoud
|
miervoud
|
| nominatief
|
campos
|
campo?
|
saxom
|
saxa
|
| vocatief
|
campe
|
campo?
|
saxom
|
saxo?
|
| accusatief
|
campom
|
camp?s
|
saxom
|
saxa
|
| genitief
|
campo?
|
camp?m/ -?som
|
saxo?
|
sax?m/ -?som
|
| datief
|
campo?
|
campo?s
|
saxo?
|
saxo?s
|
| ablatief
|
camp?d
|
campo?s
|
sax?d
|
saxo?s/ -oes
|
| locatief
|
camp?
|
campo?s
|
sax?
|
saxo?s/ -oes
|
|
|
Regs ?es
keuning
m.
|
| inkelvoud
|
miervoud
|
| nominatief
|
regs
|
reges
|
| vocatief
|
regs
|
reges
|
| accusatief
|
regem
|
reges
|
| genitief
|
regis
|
reg?m
|
| datief
|
regei
|
regebos
|
| ablatief
|
regeid
|
regebos
|
| locatief
|
regei
|
regebos
|
|
|
ego,
iech
|
tu,
diech
|
su?,
ziech
|
| nominatief
|
ego
|
tu
|
-
|
| accusatief
|
m?d
|
t?d
|
s?d
|
| genitief
|
mis
|
tis
|
sei
|
| datief
|
mihei, mehei
|
tibei
|
sibei
|
| ablatief
|
m?d
|
t?d
|
s?d
|
|
|
miervoud
|
|
|
| nominatief
|
n?s
|
v?s
|
-
|
| accusatief
|
n?s
|
v?s
|
s?d
|
| genitief
|
nostr?m, -?rum, -i
|
vostr?m, -?rum, -i
|
sei
|
| datief
|
n?beis, nis
|
v?beis
|
sibei
|
| ablatief
|
n?beis, nis
|
n?beis
|
s?d
|
Opmerkelek is tot d'n accusatief ziech nao d'n ablatief heet gesjik. De vorm vaan de locatief zien neet met zekerheid bekind.
Med
,
ted
en
sed
koume nog bij Plautus veur.
Echte persoenleke veurnaomwaord veur de daarde persoen neet-reflexief oontbraoke. De veurluipers vaan
is
,
ea
en
id
("heer', "zij", "het") mote ouch in 't Aajdlatien liegfrequint gewees zien.
't Betrekkelek veurnaomwaord is neet in al zien vorm euvergelieverd en moot gereconstrueerd weure. Bronne liekene ziech oonderein tege te spreke; d'r waor dus variatie meugelek.
| que?, qua?, quod
dee, die, dat
|
|
|
mannelek
|
vrouwelek
|
oonzijeg
|
| nominatief
|
que?
|
qua?
|
quod
|
| accusatief
|
quem
|
quam
|
quod
|
| genitief
|
quoius, quoios
|
quoia
|
quoium, quoiom
|
| datief
|
quo?, que?, quoie?, que?
|
| ablatief
|
qu?, qu?d
|
qu?d
|
qu?d
|
| miervoud
|
| nominatief
|
ques, queis
|
qua?
|
qua
|
| accusatief
|
qu?s
|
qu?s
|
qu?s
|
| genitief
|
qu?m, qu?rom
|
qu?m, qu?rom
|
qu?m, qu?rom
|
| datief
|
queis, qu?s
|
| ablatief
|
queis, qu?s
|
De Aajdlatiense werkwaordsvorm, veur zoewied bekind, wieke neet zoe fundamenteel aof. De groetste versjelle t'n opziechte vaan 't Proto-Indogermaans waore al oontstande. Ze voldoen natuurlek aon de klaankwette t'n opziechte vaan later Latien, vaandao
som
,
somos
"iech bin", "veer zien" in plaots vaan
sum
,
sumus
. In 't perfectum woorte stamme dekser geredupliceerd es in 't Klassiek Latien (Aajdlatien en Klassiek Latien
dedi
"iech hob gegeve", meh Aajdlatien
fefeci
veur Klassiek Latien
feci
"iech hob gemaak/gedoon").
- ↑
L.R. Palmer,
The Latin language
: p. 60 (
Google Books
)
- ↑
J.N. Adams,
The regional diversification of Latin 200 BC - 600 AD: p. 68-9 (
Google Books