Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mestreechs
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
Oonder
Aajdgrieks
versteit me de taolvariante vaan de
Griekse taol
in de
aajdheid
(vaanaof 't oontstoon vaan 't
Grieks sjrif
). Sommege legke de indgrens vaan 't Aajdgrieks lever vreuger, bij 't begin vaan de Griekse expansie oonder
Alexander de Groete
, of later, met de middeliewe metgenome. Vaanaof de Turkse euverheersing sprik me vaan
Nuigrieks
. 't Allerajds bekind Grieks, 't
Myceens Grieks
, weurt miestens neet tot 't Aajdgrieks gerekend, 't gereconstrueerd
Protogrieks
nog minder.
De Aajdgriekse taolfases deilt me gemeinlik zoe in:
- (Myceens Grieks, ca. 1600 - 1100 v.Chr.)
- Archaisch Grieks
, ca. 800 - 550 v.Chr.
- Klassiek Grieks
, ca. 550 - 300 v.Chr. (deks gegeve 323 v.Chr., d'n doed vaan Alexander de Groete)
- Koine
of
Hellenistisch Grieks
, ca. 300 v.Chr. - 350 n.Chr.
- Middeliews Grieks
, ca. 350 - 1450 (deks gegeve 1453, de val vaan Constantinopel)
- (Nuigrieks)
Wie 't Nuigrieks woort 't Aajdgrieks gesjreve in 't
Grieks sjrif
, wat speciaol veur dees taol oet 't
Fenisisch sjrif
oontwikkeld waor.
Plaotsbestumming binne 't Grieks
[
bewirk
|
bron bewerke
]
Versjelle met 't Myceens en 't Proto-Grieks
[
bewirk
|
bron bewerke
]
E dudelek versjel is 't verandere vaan de
labiovelaar
gw
in
b
:
*gwous
weurt
bous
. De oorsprunkeleke
s
, die in 'n vreug fase vaan 't Grieks op vaol plaotse in 'n
h
verandert (
*serpo > herpo
), verdwijnt midde in e woord zelfs gans. Ouch de
j
en de
w
, in de allerierste inscripties nog aonwezeg (zuug
wau
), verdwiene.
't Archaisch en Klassiek Grieks versjelle ouch op belangrieke punte in de oetspraok: de
upsilon
verandert in klaank vaan [u] nao [y] en d'n digraaf
ou
weurt vaan [ou] tot [u:].
Veranderinge tijdens de koine en de Middeliewe
[
bewirk
|
bron bewerke
]
In de oetspraok zet ziech oonder de koine 'ne merkwierdegen trend in, de jotisering, dee inhelt tot hiel vaol
vocaole
en
diftonge
in 'n
i
-klank verandere. Oet spelfoute in
papyri
en transcripties vaan Griekse naome in 't
Latien
kint me opmake tot de
ei
en de
eta
't iers die verandering doormaakde. In 't volgend millennium volgde de
oi
en de upsilon ouch, dewijl de
ai
'
e
woort. De
theta
,
phi
en
chi
oontwikkelde ziech vaan
aongebloze tenues
th
,
ph
en
kh
tot
fricatieve
þ
,
f
en
ch
. De h-klank verdween oet de taol en 't
pitch-accentsysteem
(vergliekbaar met de tonaliteit in 't
Limburgs
) leet me valle. Ouch in de
syntaxis
zuut me veranderinge optrejje: d'n
accusativus cum infinitivo
verdwijnt, wie ouch d'n
infinitief
zelf.
Met dees veranderinge zien v'r bij benaodering bij de situatie vaan 't Nuigrieks aongekome: in de vieftiende iew moot de taol oongeveer op dit niveau terech zien gekomme. In de sjrieftaol vaan 't
Byzantiens Riek
hoolt me evels vas aon 't Grieks oet de Koine, neet in 't mins vaanwege de status dee beveurbeeld 't
Nui Testamint
had. Later in de Nuigrieksen tied nog steit de sjrieftaol, de
katharevousa
, vaol korter bij 't Aajdgrieks es de spreektaol. Wat veranderd is is tot de
vocatief
verdwenen is, en de
genitief
en
datief
aonien geliek zien gewore. De taol heet bovedeen tijdens 't verluus vaan de zelfstendegheid vaol
Torkse
en
Venetiaanse
waord euvergenomme.
Aajdgriekse dialekte in de klassieken tied.
't Verdeile vaan 't Archaisch en Klassiek Grieks in versjellende
dialekte
is 'n meujlike zaak, umtot vaan vaol plaotse neet mie es korte
inscripties
of zelfs neet mie es
eigenaome
bekind zien. 't Aajd Griekeland waor tot aon d'n tied vaan de
hegemoniee
oonderverdeild in e groet aontal
poleis
, en kinde e wiedgoond
regionalisme
. Mechtege en prestizjeus stei wie
Athene
oefende hunnen invlood evels wel oet op de umgeving, wat de oorzaak vaan vaol dialekverandering moot zien gewees. Euver 't algemeint evels kin me dudeleke grenze trekke vaan boe de hoofdialekte gesproke woorte.
Me oondersjeit veur 't Aajdgrieks deks de volgende dialekte:
Ouch 't
Aajd-Macedonisch
waor mesjiens e Grieks dialek, meh 't liek waorsjijnliker tot 't 'n
zostertaol
vaan 't Grieks waor.
't Attisch woort wiedoet 't mies opgesjreve, umtot de mieste diechters, sjrievers en filosofe vaan Athene kaome. Dit is ouch 't dialek wat me op gymnasia liert. Vaol ander werk waor gesteld in ander Ionische dialekte. 't Vreug Ionisch vaan Homerus ('t zoegeneump
Homerisch Grieks
) stoont in hoeg aonzien; ouch in de klassieken tied hanteerde me dit dialek wienie me 'n
epos
sjreef. Dorisch vint me veural in inscripties trok, meh ouch in de koere vaan de Atheense tragedies. Veur de res stoont dit dialek neet in hoeg aonzien. Ouch 't Aeolisch had 'n lieg reputatie, meh es de sjrieftaol vaan inkel gewaarde diechters (oonder wee
Sappho
) kos 't wel erkinning. Allein vaan 't Arcadisch is niks aanders es inscripties euvergelieverd; zjus wie de regio boe 't gesproke woort gol dit dialek es boers en oongecultiveerd.
In 't
hellenisme
verspreide 't Grieks ziech euver 't gans riek vaan Alexander, en de rieke vaan zien opvolgers. In sommege streike verdrong 't Grieks de aw volkstaol, in vaol ander gebiede - Klein-Azie, 't Kortbij Ooste,
Egypte
- woort 't de ierste cultuurtaol. Ouch nao de vereuvering door de
Romeine
bleef 't euverind - 't woort de taol boe me ziech in gans 't ooste vaan 't Riek met verstoonbaar kos make. In 't gebeed woe al Grieks gesproke woort evels had 't hellenisme ouch gevolge: de taol vaan 't hellenisme waor gooddeils gebaseerd op 't Attisch, met get Ionischen invlood, en hetde neet veur niks
koine
("gemeinsjappelek"). De ander dialekte woorte dao ummer mie door verdronge. Allein 't Dorisch bleef bestoon, tot in euzen tied zelfs, es 't
Tsakonisch
, meh ouch dat woort zuver 'n spreektaol.
Ouch in 't hellenisme en daonao hobbe ziech weer dialekte gevormp; hei-euver is evels neet al te vaol bekind. Allein euver 't Egyptisch Grieks liet ziech ein en aander zegke. Oet Egypte zien diverse papyri bewoerd gebleve, die deks al taol- en spelfoute vertuine. Me meint tot 't intensief taolcontak met 't
Egyptisch
hei veur versumpelinge heet gezorg, die deils, meh neet gans, later door de res vaan de Griekse wereld zien euvergenome.
Pas roond 1900 woorte weer Griekse dialekte opgeteikend; alles wijs trop tot de belaankriekste versjelle ziech pas oonder Turks bewind, wie 't Grieks zien prestiesj en positie es cultuurtaol gooddeils verloor, hobbe gevormp.
Wie alle
Indo-Germaanse taole
oet 't ierste millenium veur Christus is 't Aajdgrieks nog 'n hendeg
flecterende taol
. Veural 't
verb
liekent vaol vaan zienen awwe vormriekdom behawwe te hobbe - 't heet zelfs waorsjijnlik nog vaol mie vorm es 't
Proto-Indo-Europees
. Dao zien drei
aspecte
(imperfectief, aoristisch, perfectief) en drei
tiedsniveaus
(tegewoordeg, verleie en touwkommend) en allewel tot me daomet in theorie nege verbetije vaan kin make bestoon 'rs "mer" zes of zeve (
presens
,
imperfectum
,
futurum
;
aoristus
;
perfectum
,
plusquamperfectum
,
futurum exactum
(wat weineg veurkump). Dao bestoon veer
modi
(
indicatief
,
conjunctief
,
optatief
en
imperatief
) en drei agensvorm (
actief
,
passief
en
medium
). Particiepe zien in mier tije meugelek, en wel altied zoewel actief es passief. Door dit al is 't Klassiek Grieks verb boetegewoen perceis en good gesjik um e gedachte exak oet te drokke.
't
Substantief
oondersjeit vief
naomvalle
(
nominatief
,
genitief
,
datief
,
accusatief
en
vocatief
) - dit is eigelek opmerkelek weineg in verglieking met ander Indo-Europese taole oet deen tied (
Sanskriet
: ach; Aajd-Latien: zeve;
Proto-Germaans
: zes), en liet ziech indeile in versjellende declinatiegrope - de veurnaomste vaan die grope loupe analoog aon die in 't Latien. In 't Archaisch Grieks (bij Homerus) kump d'n
dualis
nog vaol veur, in 't Klassiek Grieks weurt 'r evels weineg gebruuk en is 'r veural nog in de passief taolbehiersing presint. 't
Adjectief
volg euver 't algemein 't substantief, meh de eigenaardege saomegestelde adjectieve doen dat neet gans.
De Aajdgriekse literatuur is boetegewoen umvangriek. Wie 't sjrif zien entree maakde, in d'n achsten iew veur Christus, moot me direk begos zien twie aw
epe
op te sjrieve, de
Iliaad
en de
Odyssee
, touwgesjreve aon
Homerus
. Same met
Hesiodus
nump heer de Archaisch Griekse literatuur veur zien rekening. In de klassieken tied waore 't de Atheners die veural met hun
tragedies
meisterwerke maakde; daoneve gief 't hiel vaol langer en korter gediechte, filosofische werke (
Plato
,
Aristoteles
), historische werke, romans etc. In d'n tied vaan de Koine weurt veural de
komedie
populair. Ouch 't Nui Testamint is gesjreve in 't Grieks. Met de middeliewe begint evels 't verval: in de Byzantiensen tied woort neet vaol literatuur vaan beteikenis geproduceerd.
De Grieke hele hun taol vaanajds in hoeg aonzien en zaoge hendeg neer op ander taole - veur die en veur hun sprekers had me de term
barbaros
, "gebroebels", gerizzerveerd. Met 't hellenisme verspreide de taol ziech, wie gezag, door gans 't oostelek Romeins Riek, en zelfs ouch wel door 't westelek, beveurbeeld oonder de Romeinse elite. Zoe klaog
Cicero
euver dees steurende gewuunde vaan vaol patriciers um oonderein Grieks te praote.
In 't
christendom
waor 't in de ierste iewe de veurnaomste liturgische taol, meh vaanaof de veerden iew naom in 't weste 't Latien die functie euver umtot de geluivege 't Grieks neet koste verstoon. Bij vaol bekierde volker oonder de
Oosters-Orthodoxe Kerke
, bijveurbeeld de Russe, deende 't Grieks es 'n soort klassieke taol die o.m. 't
Kerkslavisch
beinvleujde. In de Byzantiensen tied waor 't op de Oosteleke
Middellandse Zie
nog laank 'nen handelstaol vaan beteikenis.
Ouch in 't modern Griekeland stoont 't Aajdgrieks nog laank in hoeg aonzien: de
katharevousa
, de verheve sjrieftaol die tot 1976 de norm waor, baseerde ziech in vormlier en zinsbouw gooddeils op 't Aajdgrieks.