Эпикур (б.э.ч. 341?270) ? байыркы грек философу, философиянын ?н?г?ш?н?н эллин мезгилинин э? к?р?н?кт?? ойчулу.

?м?р баяны [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Самос аралында туулуп-?ск?н. Он сегиз жашында Афинага к?ч?п келет (убактылуу); ал эми 35 жашында ? ал жерде биротоло туруп калат да, бакта мектеп ачат, анын дарбазасына: ≪Мейман, сага бул жерде жакшы болот, бул жерде ыракаттануу ? э? жогорку жыргалчылык≫ деген жазуу жазылып коюлган. Бул мектеп кийинчерээк ≪Эпикурдун багы≫ деп аталып калат.
Эпикур к?п сандагы, 3ООг? жакын чыгармаларды жазган, алардын ичинен бизге айрымдары гана жеткен. К?п материалдар эпикуреизмдин каршылаштарынын чыгармаларында сакталып калган.

Философия тууралуу т?ш?н?г? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Баарынан мурда Эпикурдун философияны жана анын милдетин кандайча т?ш?нг?н? кызыктырат. Эпикур, философия дегенибиз ? адамды ой ж?г?рт?? аркылуу азап-кайгыны билбеген бактылуу турмушка алып келе турган ишмерлик деп эсептейт.
≪Адамдын кайгы-му?ун кетире албаган с?зд?р кургак с?зд?р. Денеден илдетти кууп чыга албаган медицинадан эч кандай пайда болбогон сыяктуу, жандын илдетин кууп чыга албаган философиядан да пайда жок [Лукреций. Нерселердин табияты ж?н?нд?. II том. 487-6.]. Бул ойду ?н?кт?р?п, ал Менекейге жиберген катында мындай деп жазат: ≪эч ким жаш курагында философия менен ишт??н? кийинкиге калтырбасын, ал эми карыганда философия менен ишт??д?н чаалыкпасын... Ким философия менен ишт??г? убакыт келе элек десе, анда ал бакыт ?ч?н убакыт жок, же эми бакыт ?ч?н убакыт калбай калды деген адамга окшош≫. Ошентип, философиянын максаты нагыз теорияда эмес, адамдарды агартууда экен. Эпикур ?з?н?н философиясын ?ч б?л?кк?: каноникага ? тааным ж?н?нд?г? окууга, физикага, этикага б?л?т. Акыркысы Эпикур ?ч?н башкы б?л?к жана калган эки б?л?г? этиканы негизд?? болуп саналат.

Билим тууралуу ойлору [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Эпикурдун оюнча, бардык билимдер жаратылыш предметтерин кабылдоо аркылуу туюмдан келип пайда болот, буга ал ошондой эле фантазиялык образдарды да таандык кылат. Кабылдоо бизде нерселердин ≪образдарынын≫ (≪т?рл?р?н?н≫) бизге киришинин натыйжасында пайда болот. Алар к?р?н?ш? боюнча катуу телолорго окшош, бирок ≪жукалыгы≫ боюнча алардан алда канча ашып т?ш?т. Бул образдар телолордун тышынан б?л?н?п чыгат да, ойдун ылдамдыгындай ылдамдыкта орун алмашат. Эгерде алар сезим органдарына кире турган болсо, анда чыныгы сезимдик кабылдоолорду берет, эгерде алар телонун тешикчелерине кирсе, анда фантастикалык кабылдоолорду берет. Т?ш?н?кт?р, же жалпы элестер айрым жеке элестердин негизинде жаралат. Кабылдоо жана жалпы элестер курчап турган д?йн?н? дайыма туура чагылдырат. Ошондуктан алар билимдердин критериясы катарында чыгат.

Этика [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Жа?ылыштык жана каталык биз ?з?б?зд?н кабылдоолорубузга бир немелерди кошконубузда, ?з?б?зд?н элестерибизди башка чындыкка таандык кылганыбызда пайда болот, башкача айткандаакыл-эс каталардын булагы болуп чыгат экен. ?з?н?н этикасын негизд?? ?ч?н Эпикур Демокриттин атомистикасын пайдаланат. Ал ?з? аныктамалаган ?ч ?б?лг?г? таянат:
1) жок нерседен эч нерсе пайда болбойт жана бар нерсе жок болуп кетпейт;
2) аалам азыр кандай болсо, мурда да дайыма дал ошондой болгон жана дайыма ушундай бойдон тура берет;
3) аалам телолордон жана боштуктардан турат.
Бул ?б?лг?л?р мурдагы философтор тарабынан, алардын ичинде Демокрит жана Левкипп тарабынан да кабыл алынган болучу. Аларды ээрчип, Эпикур тело атомдордон турат, ал атомдор б?л?нг?с жана формасы, чо?дугу жана салмагы боюнча айырмаланат деп тааныйт. Атомдордун салмагы боюнча б?л?н?ш?н айырмалап к?рс?т?ш? Эпикурдун концепциясынын бир кыйла олуттуу белгиси.

Эпикур жана Демокриттин физикасынын айырмасы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Эпикурдун физикасынын Демокриттин физикасынан айрымасы да анын атомдордун кыймылын т?ш?нг?н?нд?. Демокрит атомдордун боштуктагы кыймылы тышкы механикалык зарылдык менен аныкталат дейт. Эпикур болсо атомдор т?з сызыктуу кыймылдан эркин т?рд? кыйшайып кетет деп эсептейт. Кыймылдаганда атомдор т?з сызыктуу кыймылдан ?з?н?н ?з? кыйшайып, кыйшык сызыктуу кыймылга ?т?т. Эпикурдун атомистиканы ?н?кт?р??г? кошкон оригиналдуу салымы мына ушунда турат. Атомдордун ?з?н?н ?з? кыйшайышы Эпикурга алардын ?з ара кагылышын т?ш?нд?р?? ?ч?н керек. Муну менен ал атомдорго м?н?зд?? болгон эркиндикти т?ш?нд?р??г? умтулат: салмактын к?ч? астында атомдор т?з сызык же баш-аламан кыймылдашат, ошону менен бирге кокус кыйшаюулар жана кагылышуулар болуп турат. Атомдордун кыйшаюу концепциясы, Эпикурдун ою боюнча, адам эркиндигинин концепциясы ?ч?н негиз болууга тийиш.

Эпикурдун таанымы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Эпикур иштеп чыккан тааным ж?н?нд?г? окуу жана физика ал ?ч?н ?з?нч? мааниге ээ болгон илим тармагы эмес, анткени философия анын пикири боюнча, жаратылышты изилдебестен, адамга бактылуу болуунун жолун к?рс?т?п бер??г? тийиш. Ошондуктан, ?з?н?н философиялык к?з карашынын борборуна ал олуттуу т?рд? талдап-кароого татыктуу болгон жападан жалгыз тармак катарында этиканы коёт. Этика проблемаларына карата Эпикурдун к?з караштары бир б?т?н системага салынган, ал к?п учурда эпикурейлик этика деп аталат.

Бакыт т?ш?н?г? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Эпикур ?ч?н бакыт дегенибиз ? бул ыракат. Муну менен бирге ал ыракатты азап чег??н?н жоктугу деп т?ш?н?? керек деп к?рс?т?т. Бакыттын негизи катарындагы ыракаттын бул этикалык принциби, Эпикурдун пикири боюнча, гедонизм менен эч кандай жалпылыгы жок. ≪Ыракат биздин башкы к?зд?г?н максатыбыз,? деп айтканыбызда,? деп жазат Менекейге, биз бузукулардын ыракаты ж?н?нд?, жана кээ бир т?ш?нб?г?нд?р, же макул эместер, же туура эмес т?ш?н?шк?нд?р айтып ж?р?шк?нд?й т?ш?к ыракаты ж?н?нд? ойлобойбуз, биз дененин жабыркоосунан жана жан д?йн?д?г? коркунучтардан эркин болуу ж?н?нд? ойлойбуз≫ [Лукреций. Нерселердин табияты ж?н?нд?. II том, 131-6.].

Ыракат критерийи [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Ыракат дегенибиз жыргалчылыктын критерийи деп эсептеп, Эпикур адам жаман-жакшыны ылгабай ар кандай ыракатка батууга тийиш деген позицияда дегеле турган эмес. Таптакыр андай эмес, ыракатты тандап алууда адам акыл-эст??л?к принцибин жетекчиликке алууга тийиш, дал ошондо гана адам чыныгы ыракат ала алат.

Башка жакшылыктар тууралуу [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

≪Бардык башка жакшылыктар акыл-эст??л?кт?н келип чыккан: ал, акыл-эст??л?к, адепт??л?к, адилетт??л?к менен жашабай туруп, жагымдуу жашоого болбойт, мунун тескерисинче, жагымдуу жашабай туруп, акыл-эст??, адепт?? жана адилетт?? жашоого болбойт деп ?йр?т?т≫ [Лукреций. Нерселердин табияты ж?н?нд?. II том, 132-6].

Ж?р?м - турум теориясы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Муну менен бирге Эпикур ж?р?м-турумдун теориялык негизин да иштеп чыккан, бул теорияга ылайык биз бир гана ыракатты тандап алып, башкаларынан качууга тийишпиз. ≪Ыракат дегенибиз ? бизге жеринен, тубаса берилген жыргалчылык болгондуктан биз ыракатты туш келди тандап ала албайбыз, бирок кээде акырында биз ?ч?н чо? жагымсыз балаа келип чыга турган к?пт?г?н ыракаттардан качабыз: ошондой эле биз к?пт?г?н азап чег??л?рд? ыракатка караганда алда канча жакшы деп эсептейбиз, анткени, биз узак убакыт бою азап чеккенибизден кийин бизге чо? ыракатка бата турган учурлар келет. Ошентип, ар кандай ыракат ? бизге ал табиятынан жаныбыз менен бирге болгондуктан жыргалчылык болуп саналат, бирок ыракатты туш келди тандап алуу туура эмес, ошондой эле ар кандай азап чегип, кыйналуу жамандык, бирок бардык эле азап чег??д?н качууга болбойт≫ [Лукреций. Нерселердин табияты ж?н?нд?. II том, 129-6.]

Этикалык к?з карашы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Мына ошентип, Эпикурдун этикалык к?з карашы моралды утилитардык талдап-т?ш?нд?р??н?н бир т?р? болуп саналат. Буга анын адилетт??л?к ж?н?нд?г? т?ш?н?г? да ылайык келип турат, анын пикири боюнча адилетт??л?к дегенибиз келишим маселеси менен тыкыс байланышкан: ≪Адилетт??л?к дегенибиз ?з?нч? эле обочо турган бирдеме эмес, кай жерде болбосун адамдардын бири-бири менен карым-катышында адилетт??л?к ар дайым бир??г? зыян келтирб?? жана бир??д?н зыян тартпоо ж?н?нд?г? айрым бир келишим сыяктуу нерсе болуп саналат≫ [Лукреций. Нерселердин табияты ж?н?нд? II том, XXXIII б]. Эпикур кандайдыр бир даражада философиянын андан кийинки тарыхында ?н?кт?р?лг?н коомдук келишим теориясын алдын ала айткан.
Эпикурдун этикалык-философиялык к?з карашы анын атеисттик к?з карашына негиз болгон. Ошол эле убакта ал ≪д?йн? аралык≫ мейкиндиктерде кудайлардын бар болушуна жол койгон, алар д?йн?г? кайдигер мамиледе турушат жана адамдын жашоо-турмушуна кийлигишпейт. Ал барыдыгын Кудай жаратат дегенге каршы чыгып, аны карапайым калк ойдон чыгарган жалган кеп деп эсептеген. Кудайлардан коркуу, ?л?мд?н коркуу, Эпикурдун пикири боюнча, адамдын бактылуу абалга жетиш?? жолундагы башкы тоскоолдуктар болуп саналат. Эпикурдун этикасы коомдук ишмердиктен качууну, жеке тиричилик менен к?б?р??к алек болууну сунуш кылат. Мына ушундан Эпикурдун этикалык к?з карашынын индивидуалисттик багыты к?р?н?т, бул б?тк?л эллинизм мезгилине м?н?зд?? болгон. ≪Жупуну жаша≫ ? анын жашоо эрежеси ушундай.

Колдонулган адабияттар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Л. В. Блинников.Философтордун кыскача с?зд?г?. - Б.: 1997, ISBN 5-900162-16-8 Archived 2021-07-16 at the Wayback Machine