Чыгыш Т?рк кагандыгы

	Чыгыш Т?рк Каганаты ; каганат
Борбор калаа	Хара-Балгас , ?т?кен
Тил	Байыркы т?рк тили , Орхон-Энесай тили
Дин	Те?ирчилик , шаманчылык , буддизм
Аянт	4 000 000 км²
Калк	т?ркт?р , энесай кыргыздары , уйгурлар
	Каган
- 603?609	Ями Каган (биринчи)
- 645?650	Чеби Каган (ая?кы)
	?т??ч?л?к
	← Т?рк кагандыгы ; Анбей протектораты → ; Сеянто каганаты → ; Экинчи Т?рк кагандыгы → ;

Чыгыш Т?рк кагандыгы ? 603?745-жылы Орто Азия , Казакстан , Чыгыш Т?ркстан жана Т?шт?к Сибирь аймагында бийлик кылган мамлекет. Улуу Т?рк кагандыгы 582?603-жылы Батыш (Жетисуу, Чыгыш Т?рк-стан) жана Чыгыш (Мо?голия) кагандыктарына б?л?н?п, ?з ара чабышып турушкан.

Тарыхы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

603-жылдан Чыгыш Т?рк кагандыгы ?з алдынча мамлекет катары ?н?кк?н. Чыгыш Т?рк кагандыгы Шиби кагандын (609?619), ?зг?ч? Хели кагандын тушунда к?ч?п, Кытайга 67 жолу жортуул жасалган. 630-жылдан. Чыгыш Т?рк кагандыгы Кытайдын Тан династиясына 50 жыл бою к?з каранды абалда калган. 687-жылы Кутлуг каган (Элтериш) жана ке?ешчиси То?-Йокуктун тушунда к?з каранды эместикти калыбына келтирген. Кагандыктын ордосу ?т?кенде (Ка?гай тоосу) жайгашкан. Кутлуг каган д?йн?д?н кайткандан кийин (691-жылы) анын ордун иниси Капаган каган ээлеген. Анын убагында Чыгыш Т?рк кагандыгы аскердик-саясий жактан ?зг?ч? жогорулаган. Кыска м??н?тт?н ичинде Капаган каган Туваны багынтып, кидандарды (696?697), енисей кыргыздарын (709?710), 711-жылы т?рг?шт?рд? талкалап, Жетисууну ээлеген. Т?нд?к Кытай дагы Тан аскерлерине каршы жасаган бир нече жолку жортуулдары ийгиликт?? аяктаган. Самаркандын жанында арабдар менен болгон салгылашууда т?ркт?р же?ил??г? учураган. 741-жылы Бешбалык шаарын каратууга жиберилген т?рк аскерлеринин ж?р?ш? да ийгиликсиз аяктагандан кийин кагандыктын курамындагы кидан, карлук, тогуз-огуз жана башка уруулар к?т?р?л?шк? чыга баштаган. Натыйжада, Капаган каган 716-жылы к?т?р?л?шч?л?рд?н буктурмасына кабылып ?лг?н. Бийликке келген Кутлуг кагандын уулдары Могилян (Билге каган) жана К?л тегин карлуктарды, аздарды, кыргыздарды, т?рг?шт?рд? моюн сундуруп, мамлекеттин чегин Манжуриядан Сырдарыяга чейин ке?ейткен. Чы?далып калган аскерлери менен Билге каган Кытайга каршы согушка даярданат. Бирок То?-Йокуктун ке?еши менен тынчтык келишимин т?з?? ?ч?н Кытайга элчи жиберет. Кытай императору Сюань-Цзян анын аракетине каршы чыгып, 720-жылы т?ркт?рг? каршы армия топтогон. Бирок алар оор же?ил??г? дуушарланып, кагандын тынчтык келишимин кабыл алган. Кытай менен Чыгыш Т?рк кагандыгы нын ортосунда соода мамилелери ?н?кк?н. 731-жылы К?л тегин, 734-жылы Билге каган д?йн?д?н кайткан. Билге кагандан мураскор уулдары Ижан каган (734?739) жана Те?ир каган (740?741) атасынын тынчтык саясатын улантышкан. Бирок, 741-жылдан Чыгыш Т?рк кагандыгы начарлап, борбордук бийликке баш ийбеген дубан башкаруучулары к?б?йг?н. Те?ир каганды аталаш тууганы Кутлуг жабгу ?лт?р?п, тактыны ээлеген. Кутлуг жабгу жана анын мураскорлору тогуз-огуз, басмыл, уйгурларга каршы к?р?шт?рд? курман болушкан. 745-жылы Чыгыш Т?рк кагандыгы ?з жашоосун токтоткон.

Адабият [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Кыргыз Тарыхы. Энциклопедия. Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Бишкек, 2003. И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик педагогикалык университети.