Фрэнсис Бэкон (1561?1626) ? Жа?ы замандын тажрыйбалык илиминин негизд??ч?с? деп эсептелет. Ал ?з?н?н алдына илимий усулду т?з?? милдетин койгон биринчи философ болгон. Анын философиясында Жа?ы замандын философиясын м?н?зд??ч? башкы принциптер биринчи жолу иштелип чыккан. Бэкон ак с??к тектен чыккан жана б?тк?л ?м?р? бою коомдук жана саясый ишмерликти ?т?г?н: адвокат, жамааттар палатасынын м?ч?с?, Англиянын лорд-канцлери болгон. ?м?р?н?н акырына жакын ченде ал сот ишин ж?рг?з??д? пара алды деп к?н??л?н?п, коом тарабынан айыпталат. Ал ири штрафга (40 000 ф.ст) ?к?м кылынып, парламенттик полномочиесинен ажыратылып, соттон куулуп жиберилет. Ал сууктун этти бузулуудан сактай тургандыгын далилд?? ?ч?н, жана муну менен ?з? иштеп чыгып жаткан эксперименталдык илимий усулдун к?ч?н ?лг? катарында к?рс?т?? ?ч?н тооктун ичине кар толтуруп жатып, ?пк?с?н? суук тийгизип алат да 1626-жылы каза табат.

?з?н?н философиялык чыгармачыл ишмердигинин э? башталышынан тартып эле Бэкон ошол кезде ?ст?мд?к кылып турган схоластикалык философияга каршы чыгып, тажрыйбалык таанымга негизденген ≪табият≫ философиясынын доктринасын сунуш кылат. Бэкондун к?з караштары Кайра жаралуунун натурфилософиясынын жетишкендиктеринин негизинде калыптанат жана ал к?з караш изилденип жаткан кубулушка аналитикалык мамиле жасоого негизденген натуралисттик д?йн? т?ш?н?кт? жана эмпиризмди ?з?нд? камтып турган. Ал интеллектуалдык д?йн?н? кайра куруунун ке?ири программасын сунуш кылып, мурдагы жана ?з заманындагы философиянын схоластикалык концепцияларын катуу сынга алат.

Бэкон ≪акыл д?йн?с?н?н чектерин≫ тажрыйбалык илим алда канча к?б?р??к ?н?кк?н XV?XVI кылымдардагы Бэконго замандаш коомдо болуп жаткан жетишкендиктер менен дал келтир??г? умтулган. Бэкон алдына койгон маселени ≪илимди тере? кайра курууга≫ аракет жасоо т?р?нд? чеч??н? билдирип муну ал: ≪Илимдин кадыр-баркы жана аны арттыруу ж?н?нд?≫ (?з?н?н э? чо? эмгегинде), ≪Жа?ы Органондо≫ (анын э? башкы чыгармасында) деген трактаттарында, жана ≪табият тарыхы≫, жаратылыштын айрым кубулуштары жана процесстери боюнча жазылган башка эмгектеринде баяндайт.

Илим классификациалоо [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Бэкондун илим т?ш?н?г? баарынан мурда илимди жа?ыча классификациялоону камтыйт, мунун негизине ал адам жанынын эс, кыял (фантазия), акыл сыяктуу ж?нд?мд??л?кт?р?н коёт. Буга ылайык, Бэкондун ою боюнча, тарых, поэзия, философия башкы илимдер болууга тийиш. Таанымдын жана бардык илимдердин э? башкы милдети, Бэкон боюнча, ? жаратылышка ?ст?мд?к кылуу жана адам турмушун ?рк?нд?т??. ≪Соломондун ?й?≫ (?з?нч? бир изилд?? борбору, Академия сыяктуу, бул идея Бэкон тарабынан ≪Жа?ы Атлантида≫ деген утопиялык романында к?т?р?лг?н) деген чыгармасынын с?зд?р? боюнча алганда: ≪коомдун милдети ? бардык нерселердин себептерин жана жашырын сырларын таанып-бил??, адамдын жаратылыштын ?ст?н?н болгон бийлигин толук ишке ашырганга чейин ке?ейт?? болуп саналат≫ [Чыгарм., 2-том. 499-6.].

Практика ж?з?нд? жетишилген натыйжалар ? илимдердин ийгилигинин критерийи. ≪Натыйжалар жана практикалык ойлоп чыгарылгандар философиянын чыныгылыгынын кепилдери жана к?б?л?р?≫ [Чыгарм., 2-т. 37-6.]. Билим ? бул к?ч, бирок чыныгы билим гана к?ч боло алат. Мына ошондуктан Бэкон тажрыйба ж?рг?з??н?н: жемиш бер??ч? жана жарык бер??ч? эки т?р?н айырмалайт. Биринчилери ? адамга т?зд?н-т?з пайда алып келе тургандары, ал эми жарык бер??ч?л?р? ? жаратылыштын тере? байланыштарын, кубулуштардын мыйзамдарын, нерселердин касиеттерин таанып-бил??н? максат кылып койгон тажрыйбалар. Тажрыйбалардын экинчи т?р?н Бэкон к?б?р??к баалуу деп эсептейт, анткени булардын натыйжаларын пайдаланбай туруп жемиш бер??ч? тажрыйбаларды ишке ашыруу м?мк?н эмес. Биздин алган билимдерибиздин анык эместигин Бэкон далилд??н?н к?м?нд?? формасы менен шартталган деп эсептейт, анткени ал идеяларды негизд??н?н ой ж?г?рт??д?н жана т?ш?н?кт?н турган силлогиялык формасына таянат. Бирок т?ш?н?к, эреже катарында, жетишт?? т?рд? негизделип аныкталбайт. Аристотелдин силлогизм теориясын сынга алууда Бэкон дедуктивдик далилд??д? пайдаланылуучу жалпы т?ш?н?кт?р ? ?т? шашылыш т?рд? иштелген тажрыйбалык билимдин натыйжасы дегенге таянат. ?з? тарабынан, билимдердин пайдубалын т?зг?н жалпы т?ш?н?кт?рд?н маанил??л?г?н моюнга алуу менен Бэкон башкы нерсе ? бул т?ш?н?кт?рд? туура т?з?? деп эсептейт, анткени, эгерде т?ш?н?кт?р шашылыш, калпыс т?рд? т?з?лс?, анда ошол т?ш?н?кт?рг? таянып турган нерселер да бекем боло албайт.

Бэкон сунуш кылган илимди реформалоодо башкы кадам ? корутундулоонун усулун ?рк?нд?т??, индукциянын жа?ы концепциясын т?з?? болууга тийиш.

Бэкондун тажрыйбалык-индуктивдик усулу жаратылыштын фактылары менен кубулуштарын талдап кароо жолу менен, акырындап жа?ы т?ш?н?кт?рд? т?з??д? турат. Бэкондун пикири боюнча, ушундай усулдун жардамы менен гана бир жерде тыпырап туруп калбай жа?ы акыйкаттарды ачууга болот.
Дедукцияны четке какпай, Бэкон таанымдын ушул эки усулунун айырмалары менен ?зг?ч?л?кт?р?н т?м?нк?ч? аныктайт: ≪Акыйкатты ачуунун эки жолу бар жана алар жашай алат. Бир жол туюп-сез??д?н жана жекеликтерден бир кыйла жалпы аксиомаларга карай к?т?р?л?т жана да бул негиздерге жана алардын т?г?нд?лг?с акыйкаттыгына таянып, орто аксиомаларды ачып, талдайт. Бул жолду азыр да пайдаланышат. Ал эми экинчи жол аксиомаларды туюп-сез??л?рд?н жана жекеликтерден алып келип чыгарат да, тынымсыз жана акырындык менен к?т?р?л?п отуруп, акыры т?б? бир кыйла жалпы аксиомаларга келет. Бул жол чыныгы жол, бирок текшерилбеген жол≫ [Чыг. 2-т. 14-15-6.].

Индукция [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Индукция проблемасы ?тк?нд?г? философтор тарабынан мурда эле коюлган болсо да, Бэкондо ал башкы мааниге ээ болуп, жаратылышты таанып-бил??н?н биринчи даражадагы каражаты катарында чыгат. Ошол кезде тарап ж?рг?н ж?н?к?й санап чыгуу аркылуу кел??ч? индукцияга карама-каршы далилдеп-ырастоочу фактыларды байкоонун натыйжасында гана эмес, далилденип жаткан жобого кайчы келе турган кубулуштарды изилдеп-?йр?н??н?н натыйжасында да алынуучу жа?ы корутундуларды бере ала турган, анын айтканы боюнча, чыныгы индукцияны биринчи планга алып чыгат.

Ойлонуштурулуп жасалбаган корутундуну жокко чыгаруунун бирден бир жолу ушул. Терс инстанциялар деп аталгандарды барк албоо, Бэкондун ою боюнча,? жа?ылыштыктардын, жалган ишенимдердин, жалган к?з караштардын башкы себеби.

Фактыларды чогултуп-топтоо жана аларды системага келтир?? Бэкондун индуктивдик усулуна зарыл этап катарында кирет. Бэкон изилд??н?н ?ч таблицасын т?з?? идеясын сунуш кылат, алар: бар нерселердин таблицасы, жок нерселердин таблицасы жана орто аралыктагы баскычтардын таблицасы. Эгер кимдир бир??, Бэкон жакшы к?рг?н мисалды пайдаланып, жылуулук формуласын тапкысы келсе, анда ал биринчи таблицага жылуулукка тиешеси бар нерселердин баарын топтойт да, жалпы м?н?зг? ээ болбогон нерселердин баарын алып таштайт, башкача айткандажылуулуктун бар болуп турушун шарттаган нерселердин баарын топтойт. Экинчи таблицада биринчи таблицадагыга окшогондорду, бирок жылуулук бербей турган нерселерди топтойт. Мисалы, биринчи таблицада жылуулук бере турган к?нд?н нурлары к?рс?т?л?ш? м?мк?н, экинчисине ? ай менен жылдыздардан тараган, бирок жылуулук бербей турган нурлар киргизилет. Мына ушундай жол менен жылуулук берип турган нерселердин баарын б?л?п алууга болот. Акырында келип, ?ч?нч? таблицада ар т?рд?? даражадагы жылуулук сакталып турган нерселер топтолот. Ушул ?ч таблицаны пайдаланып, биз Бэкондун идеясына ылайык, жылуулуктун негизин т?з?п турган себептерди, атап айтканда, Бэкондун ою боюнча ? кыймылды аныктай алабыз. Кубулуштардын жалпы касиеттерин изилд?? жана аларды талдап-кароо принциби мына ушундан к?р?н?т.

Эксперимент ж?рг?з?? да Бэкондун индуктивдик усулуна кирет. Эксперимент ж?рг?з?? ?ч?н аны кайра ?зг?рт?п, кайталап, бир тармактан экинчи тармакка которуштуруп, ы?гай-шартты мурдагы абалына кайтарып, токтотуп коюп, башкалар менен байланыштырып жана бир аз ?зг?рт?лг?н кырдаалда аны изилдеп-?йр?н?? маанил??. Мына ушундан кийин чеч??ч? экспериментке ?т??г? болот.

Тажрыйбаны колдоонуу [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Бэкон фактыларды тажрыйба аркылуу жалпылоону ?з усулунун ?з?г? катарында карайт, бирок ал аны бир жактуу т?ш?н??н?н жактоочусу болгон эмес. Бэкондун эмпирикалык усулун айырмалап турган нерсе анын фактыларды талдоодо акыл-эске максималдуу даражада таянганы болуп саналат. Бэкон ?з?н?н усулун г?лд?рд?н ширелерин искеп, анан аны ?з чеберчилиги менен балга айландырган аарынын ?н?р?н? салыштырат. Ал кумурскага окшоп жолдо жолуккандын баарын чогулта берген (бул жерде ал алхимиктерди айтып жатат) олдоксон эмпириктерди жана ж?рг?м?шт?р сыяктуу билимдин желесин ?з ичинен токуган (схоластарды айтып жатат) абстрактуу догматиктерди айыптаган.

Бэкондун ою боюнча, акыл-эсти т?рт т?рд?? жа?ылыштан тазалоо илимди реформалоонун ?б?лг?с? болууга тийиш. Таанымдын жолундагы бул тоскоолдуктарды ал идолдор (буттар: жасалма кудайлар) деп атайт, алар: тукум, ??к?р, аянт жана театр идолдору. Тукум идолу ? бул адамдын тукум куучулук жаратылышы менен шартталган жа?ылыштыктар. Адамдын ойломунун ?з кемчиликтери бар, анткени ал ≪нерселердин жаратылышын ?з жаратылышына аралаштырып, нерселерди ийри-буйру кылып, бузуп к?рс?т? турган кыйшык к?зг?г? окшош келет≫ [Чыгарм.,2-т. 18-6.]. Адам жаратылышты дайыма адамга салыштырып талдап-карайт, бул, жаратылышка м?н?зд?? болбогон т?п максатты теологиялык т?рд? ага жамаштыруудан к?р?н?т. Тукум идолу дал мына ушундан байкалат. Жаратылыштын кубулуштарынан чындыгында табыла турган нерселерден к?б?р??к тартип-ырааттуулукту к?т?? адаты ? бул тукум идолдору. Тукум идолуна, Бэкон, адам ой-акылынын негизделбеген корутундуларга умтулушун да таандык кылат. Ал к?пч?л?к учурда айланып ж?рг?н планеталардын орбитасы тегерек деп эсептелинерин негизделбеген т?ш?н?к катарында к?рс?тк?н.

??к?р идолдору ? бул жеке адамга же кээ бир адамдардын тобуна м?н?зд?? болгон, алардын субьективд?? симпатияларына жана жакшы деп тапкандарына байланыштуу болгон жа?ылыштыктар. Мисалы, айрым изилд??ч?л?р байыркы авторитеттердин жа?ылышпастыгына ишенишет, башкалары жа?ыга артыкчылык беришет. ≪Адам акылы бул ж?н?к?й эле куру жарык эмес, аны эрк менен кумарлык чыйралтып турат, ал эми бул болсо илимде ар ким каалаган нерсени жаратат. Адам к?б?нч? ?з? жакшы деп тапкан нерсенин акыйкаттыгына ишенет... Кумарлык к?п сандаган, кээде байкалбаган ыктардын жардамы менен акыл-ойду булгап жана бузат≫ [Чыгарм. 2-т. 22-6.].

Аянт идолдору ? бул адамдардын с?з аркылуу карым-катышынан жана с?зд?рд?н адамдардын акыл-оюна тийгизген таасиринен кутулуунун кыйындыгынан улам пайда болуучу жа?ылыштыктар. Бул идолдордун пайда болушунун себеби т?м?нк?ч?: с?зд?р ?з ара аталыштар, белгилер аркылуу карым-катышта болот, алар нерселердин эмне экендиги ж?н?нд? айтып бере албайт. Мына ошондуктан, адамдар с?зд?рд? нерселер катарында кабыл алышканда с?зд?р ж?н?нд? б?тп?г?н талаш-тартыштар келип чыгат.

Театр идолдору [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Театр идолдору ? авторитеттерге сокурларча ишен??г?, жалган к?з караштар менен пикирлерди сын к?з менен карабай эле ?зд?шт?р?п алуу менен байланышкан жа?ылыштыктар. Бул жерде Аристотелдин системасы менен схоластиканы эске алып отурат, буларга сокурларча ишен?? илимий билимдердин ?н?г?ш?н? тоскоол болуучу таасир берген. Ал акыйкатты авторитеттин эмес, убакыттын кызы деп атаган. Адамдардын акыл-оюна тескери таасир бер??ч? жасалма философиялык жоболор жана системалар ? анын пикири боюнча, ?з?нч? бир ≪философиялык театр≫ болгон.

Бэкон тарабынан иштелип чыгып, илимдин негизин т?зг?н индуктивдик усул, анын пикири боюнча, материяга м?н?зд?? болгон ички, предметке таандык болгон касиеттердин ? кыймылдын белгил?? бир т?р?н?н материалдык ма?ызы болуп саналган формаларды изилд??г? тийиш. Касиеттин формасын б?л?п к?рс?т?? ?ч?н предметтен бардык кокус нерселерди алып таштоо керек. Кокус нерселерди чыгарып салуу, албетте,? ой процесси, абстракция .

Бэкондун формалары [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

? бул ≪ж?н?к?й жаратылыш≫ формалары, же физиктер иликтеп-?йр?н? турган касиеттердин формалары. Ж?н?к?й жаратылыш дегенибиз ? бул ысык, ным, муздак, оор жана дагы ушу сыяктуу нерселер. Алар к?пт?г?н нерселер куралып пайда боло турган ≪жаратылыш алфавити≫ сыяктуу. Бэкон формаларга ≪мыйзамдар≫ катарында кайрылат. Алар ? д?йн?н?н фундаменталдык структурасынын детерминаттары жана элементтери. Ар т?рд?? ж?н?к?й формалардын айкалышы б?тк?л к?п т?рд?? чыныгы нерселерди жаратат. Бэкон тарабынан ?н?кт?р?лг?н форма т?ш?н?г? ал тарабынан Платон менен Аристотелдин форманы абстрактуу т?рд? талкуулаганына карама-каршы коюлган, анткени Бэкон ?ч?н форма ? бул телону т?зг?н материалдык б?л?кч?л?рд?н ?зг?ч? бир кыймылы.

Бэкон ?ч?н, тааным теориясындагы башкы нерсе ? кубулуштардын себептерин изилд??. Себептер ар т?рд?? болушу м?мк?н, алар физика изилдей турган аракеттеги себептер, же метафизика иликтеген акыркы себеп болушу м?мк?н.

Бэкондун методологиясы кийинки кылымдардагы, XIX кылымга чейинки мезгилдеги изилд??н?н индуктивдик усулун иштеп чыгууну бир кыйла даражада озунуп иштелген экен. Ошондой болсо да Бэкон ?з?н?н изилд??л?р?нд?, анын мезгилинде эле тажрыйбаны а?дап-т?ш?н??н?н гипотетикалык-дедуктивдик усулу пайда болуп калган болсо да билимдин ?н?г?ш?нд? гипотезанын ролун жетишт?? даражада баса к?рс?тк?н эмес, бул усул боюнча тигил же бул божомол, гипотеза каралат да, андан ар т?рд?? натыйжалар чыгарылат. Мында дедуктивд?? т?рд? ишке ашырылган корутундулар тажрыйба менен салыштырылып к?р?л?т. Мындай учурда математикага чо? роль таандык, бирок Бэкон математиканы жетишт?? даражада ?зд?шт?рг?н эмес болучу жана ал кезде математикалык табият илими жа?ы эле калыптанып жаткан эле.

"Жа?ы Атлантида" чыгармасы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

?м?р?н?н акыркы жылдарында Бэкон утопиялык мамлекет ж?н?нд?г? ≪Жа?ы Атлантида≫ (?лг?нд?н кийин 1627-жылы жарыкка чыгат) деген китебин жазат. Бул чыгармасында ал келечектеги мамлекетти с?р?тт?п к?рс?т?т, бул мамлекетте бардык ?нд?рг?ч к?чт?р илимдин жана техниканын жардамы менен ?зг?рт?л?т. Анда Бэкон адамдардын турмушун с?р?тт?п к?рс?тк?н ар т?рд?? та?каларлыктай илимий-техникалык жетишкендиктер ж?н?нд? жазат: мында адамды керемет менен айыктыра турган б?лм?, суу т?б?нд? ж?р? турган кайыктар, к?р??г? ылайыкталган ар т?рд?? нерселер, ?нд? аралыкка бер??, ?лг?н адамды тирилт??ч? куралдар жана да к?пт?г?н нерселер бар. Жазылган жа?ылыктардын айрымдары иш ж?з?нд? ишке ашырылды, башкалары фантазия бойдон кала берди, бирок мунун баары Бэкондун адамдын акыл-эсинин к?ч?н? чексиз ишенгендигин далилдеп турат. Азыркы тил менен аны техпократ деп атоого болор эле, анткени ал оз заманынын бардык проблемаларын илимий-техникалык прогресстин жолунда чеч??г? болот деп эсептеген.

Дин ж?н?нд? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Адамдын турмушунда илим менен техникага чо? маани бергенине карабастан, Бэкон илимдин ийгиликтери ≪экинчи себепке≫ гана тийишт??, мунун ары жагында кубаттуу жана таанып-бил??г? болбогон Кудай турат деп эсептеген. Мында Бэкон табият билиминин прогресси жалган ишенимдерди жокко чыгарган менен диний ишенимди бекемдээрин баса белгилейт. Ал ≪философиянын же?ил деми кээде атеизмге т?ртк?н менен анын к?б?р??к тере?ирээк болгон деми динге кайтып алып келет≫ деп эсептеген.

Бэкондун оз заманындагы табият билимдерине жана философиянын андан аркы ?н?г?ш?н? тийгизген таасири зор. Анын жаратылыш кубулуштарын изилд??д?г? аналитикалык илимий усулу, жаратылышты эксперименттик т?рд? изилдеп-?йр?н??н?н зарылдыгы ж?н?нд?г? концепциясы XVI?XVII кылымдардагы табият илиминин жетишкендиктеринде ?з?н?н о? ролун ойногон. Бэкондун логикалык усулу индуктивдик логиканын ?н?г?ш?н? т?ртк? берген. Бэкондун илимди классификациялашы илимдин тарыхында о? м?н?зд? кабыл алынган, ал гана т?г?л француз энциклопедисттери тарабынан илимдерди б?л??д? негиз катарында алынган. Философиянын андан аркы ?н?г?ш?нд? рационалисттик методологиянын тере?деши Бэкон ?лг?нд?н кийин XVIII кылымда анын таасирин ылдыйлатса да, бирок андан кийинки кылымдарда Бэкондун идеялары жа?ы жа?ырыктарга ээ болгон. Алар XX кылымга чейин ?з?н?н маанисин жоготкон эмес. Кээ бир изилд??ч?л?р (мисалы, Ж. Дьюи) аны азыркы интеллектуалдык турмуштун негиз салуучусу жана акыйкаттын прагматикалык концепциясынын жана амбары катарында карайт (мында анын ≪Иш-аракеттеги к?б?р??к пайдалуу болгон нерсе билимде да к?б?р??к акыйкат болуп чыгат≫ (Чыг. 2-т. 82-6] деген с?з? эске алынган).

Колдонулган адабияттар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

• Л. В. Блинников.Философтордун кыскача с?зд?г?. - Б.: 1997, ISBN 5-900162-16-8 Archived 2021-07-16 at the Wayback Machine