Тил илими
, лингвистика ? тил ж?н?нд?г? илим. Негизги тармактары; фонетика, морфология, синтагматика, синтаксис, лексикология, стилистика, диалектология. Тил илим биздин замандан бир нече кылым мурда эле Индия жана Грекияда ?н?г? баштаган. Индияда к?б?нч? грамматика (морфология) менен фонетика иштелген. Байыркы инди грамматикасын изилд??д?г? башкы роль С. Паниниге (б. з. ч. 4-кылым) таандык. Тил илими Байыркы Грекияда адегенде практикалык зарылчылыктан улам изилденген. Теориялык жалпылоолорго кийинчерээк (логиканын негиздери иштелип чыкканда) алынган. Системалуу т?рд? Аристотель тарабынан б. з. ч. 4-кылымда иштелип чыккан. Тил илими Римде грек Тил илиминин таасиринде ?н?кк?н. Рим тилчилеринен Донат (б. з. 4-кылым) менен Присциандын (б. з. 6-кылым) грамматикасы ?зг?ч? мааниге ээ. Мисалы, Днаттын грамматикасы Европада орто кылымда латын тилин изилд??д? колдонулуп, жаны европалык тилдердин грамматпкасын т?з??д? ?лг? катары пайдаланылган. Тил илимине да жа?ы идеялар, илимдин башка тармактарындагыдай эле Кайра жаралуу доорунда кирген. Бул доордо жана андан кийинки мезгилдерде Тил илимин изилд?? ?ч багытта ж?рг?н: 1) классикалык тилдер деп аталган латын, айрыкча, байыркы грек тили т?п нускасы боюнча изилденген; 2) илимпоздор араб, еврей, сирия илимдери, асыресе филологиясы менен иликтенген; 3) Батыш Европа элдеринин учурдагы тилдерин изилд?? ишке ашырылган. Бул багыттардагы изилд?? иштеринин натыйжасында ар башка уядагы к?пт?г?н тилдерден материалдар чогултулуп, тилдерди салыштырып изилд??г? кадам ташталган. 16?18-кылымдарда тилдердин тектештик маселеси боюнча Г. В. Лейбниц тарабынан к?п жумуш жасалган. Ушул эле мезгилде логикалык негиздерге таянган универсал категориялуу рационалдуу грамматикалар т?з?лг?н. Россияда Тил илими 15?16-кылымдардан ?н?г? баштаган. Орус грамматикасын иликт??д? М. В. Ломоносов чон салым кошкон. Анын ≪Орус грамматикасы≫ (1755) деген эмгегинде орус адабий тилинин фонетикалык жана морфологиялык нормасы биринчи жолу системалуу сыпатталган. 19-кылымдын биринчи жарымында салыштырма-тарыхый тил илими ?рч?п, изилд??н?н ?зг?ч? ыкмалары иштелип чыккан. Бул тармакта т?м?нк? илимпоздор ?з?рл?? эмгектенишкен: Р. Раск, Ф. Bonn, Я. Гримм , Ф. Диц, A. X. Востоков, Й. Добровский, П. Й. Шафарик ж. б. 19-кылымдагы Тил илиминин ?н?г?ш?н? немец окумуштуусу В. Гумбольдт к?п эмгек синирген. Ал тилдин ?рч?ш?н?н жалпы теориясын иштеп чыгып, тилди адамдын чыгармачылык ишинин манызы катары аныктаган. Тил илиминдеги ≪жаш грамматиктер мектебинен≫ башка кийинки багыттардын баары аздыр-к?пт?р В. Гумбольдттун лингивистика системасынын таасиринде ?н?кк?н. Тил илимин психологиялык негизден изилд?? тажрыйбасын 19-кылымдын 50-жылдары немец окумуштуусу Г. Штейнталь баштаган. Ал эмгектеринде улутташы И. Герберттин психологиялык системасына таянып, речтин иш-аракетинин психологиялык абалын анализд?? аркылуу ачып бер??г? аракеттенген. Бул кылымда Тил илиминде биологизм (натурализм) багыты пайда болуп, анын ?к?лд?р? Ф. Бопптун тилди организм ж?н?нд?г? окуу катары караганына таянышып, филология ? тарых илиминин бир тармагы, ал эми Тил илими табият илимдерине кошулат дешкен. Мындай натуралисттик к?з карашты америкалык Тил илиминин айрым багыттарында азыр да ке?ири пайдаланууда. 19-кылымдын 70-жылдары Лейпциг лингвисттер ийриминен ≪жаш грамматикалык мектеп≫ багыты ?с?п чыккан. Ал индивидуалисттик психологизмди ?лг? тутуп, Тил илиминин жалгыз гана обектиси бар, ал ? индивиддин речтик иш-аракети, ошон ?ч?н жалпы тил - шарттуу нерсе жана ?з?нч? бир илимий фикция деген к?з карашты та?уулаган. Жаш грамматиктер ушул сыяктуу бир жактуу к?з карашты карманышса да, нечендеген ар башка уядагы тилдердин диалектилерин, фонетикалык т?з?л?ш?н сыпаттап жазып чыгышып, эксперименттик фонетиканын, диалектографиянын т?з?л?ш?н? ?б?лг? т?з?шк?н. 19-кылымдын акырында Россияда речтеги тыбыштарды тилдин маанил?? бирдиктерин туюнтуу жана колдонуу максатында изилд?? ж?рг?зг?н багыт пайда болгон. Анын теориясы боюнча жеке бир тилде т?рд?? тыбыш канчалык к?п болсо да алардан белгил?? сандагы негизги тыбыштар (кийин алар фонема деп аталган) гана б?л?н?п алынат. Ушул эле мезгилде Ф. Ф. Фортунатов башында турган дагы бир багыт пайда болуп, с?з формасы ж?н?нд?г? окуу келип чыккан. 19-кылымдын аягы ? 20-кылымдын башында Тил илиминде ≪социологиялык мектеп≫ аталган жаны багыт т?з?лг?н. Ага Женева жана француз мектептери кирген. Социологиялык мектептин теориясы боюнча тил ? индивидуалдык эмес, социалдык к?р?н?ш катары каралган. Тил билиминде 20-кылымда да бир нече багыттар пайда болгон. Алар: эстетикалык мектеп (негизги ?к?л? К. Фослер), италян неолингвисттер мектеби (М. Бартоли, Ж. Бонфанте, В. Пизани ж. б.), Прага лингивистика ийрими (В. Матезиус, Б. Трика, Н. С. Трубецкой, Р. Я. Якобсон ж. б.) Копенгаген структуралисттер мектеби (В. Брёндаль, Л. Ельмслев ж. б.) жана америкалык Тил илиминдеги дескриптивдик лингвистика багыты ж. б. Тил илими 20?30-жылдары ылдам ?н?кк?н. Буга СССР элдеринин тилдеринин жазмалары, грамматикаларынын иштелип чыгышы (Л. И. Жирков, Е. Д. Поливанов, Н. Ф. Яковлевдердин эмгектери), грамматиканын принциптеринин (A. Н. Пешковский, М. Н. Петерсон ж. б. илимпоздордун эмгектери), к?рк?м адабият тилинин (В. В. Виноградов, Б. В. Томашевский, Ю. Н. Тынянов, Л. П. Якубинский ж. б. окумуштуулардын иштери) жана тилдин коомдук функциясынын изилдениши ?б?лг? болгон. Андан кийинки жылдары Н. Я. Маррдын тил ж?н?нд?г? ≪жа?ы окуусунун≫ ке?ири жайылып кеткенине байланыштуу СССРде Тил илими жакшы ?н?г? алган эмес. Ал окуунун негизсиз экени 1950-жылкы жана андан мурунку лингивистикалык талаш-тартыштарда аныкталгандан кийин Тил илими ылдам темпте ?рч?й баштаган: салыштырма-тарыхый Тили илими, фонетика, орус тилинин жана СССР элдеринин тилдеринин грамматикасы боюнча кыйла маанил?? эмгектер жарыяланган. Тил илиминин математикалык, лингвистика, тажрыйба фонетика сыяктуу жа?ы тармактарында бир топ ийгиликтерге жетишилген.