Кызыл-Суу Кыргыз aвтоном oблусу
кыт.
克孜勒?柯?克孜自治州
кырг.
???????? ?????? ??????? ??????
Kızılsuu Kırgız aptonom oblası
уйг.
??????? ?????? ???????? ????????
| ?лк?
|
Кытай
|
|---|
| Административдик борбор
|
Артыш
|
|---|
| Расмий тили
|
Кыргыз тили
,
Уйгур тили
|
|---|
| Калкы
|
500.007
|
|---|
| Жыштыгы
|
7,25 адам/
км²
|
|---|
|
|
|
|---|
Кызыл-Суу Кыргыз автоном облусу
(
кыт.
же?.
克孜勒?柯?克孜自治州
,
пиньинь
:
Kez?les? K?'?rkez? Zizhizh?u
,
кырг.
???????? ?????? ??????? ?????? / Кызылсуу Кыргыз aптоном oбласы
,
уйг.
??????? ?????? ???????? ????????
) ?
КЭРдин
Шинжа?-Уйгур автоном районунун
батышындагы автономдук облус (округ). Борбору
Артыш
. Облус бул жерден агып ?т??ч? Кызылсуу дарыясынын атынан аталган.
Чыгыш Т?ркстан
(
Батыш Кытай
,
Ички Азия
) деп аталган аймакты, ага чектеш жерлерди
кыргыздар
эзелтеден мекендеп келишет. Учурда Чыгыш Т?ркстан аймагы т?нд?г?н?н
Те?ир-Тоо
, т?шт?г?н?н
Куэн-Лун
, батышынан
Алай тоолору
,
Афганистан
,
Памир тоолору
менен чектешет. 1949-ж. 1-октябрда
Кытай Эл Республикасы
т?з?лг?нд?г? жарыялангандан со?, бул жерлер аталган ?лк?н?н
юрисдикциясына
?тк?н. Кошуна ?лк?н?н кыргыздары - ≪
кытай кыргыздары
≫ же ≪
кытайлык кыргыздар
≫ деп аталат. Аталган кенен аймактарда кыргыздардын эл болуп калыптануусунун негизги, ?з?кк? этаптары ж?рг?н. Бул ?лк?д?г? кыргыздар жалпысынан компакттуу жашашат. Чыгыш Т?ркстандын кыргыздары аймактагы жашаган 13 тилде с?йл?г?н калктардын э? ирилеринин бири. Кыргыздар ?з алдынча
Кызыл-Суу Кыргыз Автономиялуу району
статусуна ээ. Эне тилде жарык к?рг?н гезит-журналдар, илимий басылмалар, китептер, мектептер жана башка маданий-агартуу очоктору кытайлык кыргыз калкынын муктаждыктарын камсыз кылып турат. Бул багытта кытай ?км?т?н?н улуттук азчылыктар боюнча ж?рг?зг?н саясаты, кам к?р??с?н белгил??г? татыырлык. Учурда Кытай Эл Республикасында 170 000 кыргыз болсо, алардын 150 000 Кызыл-Суу Кыргыз автономиялуу районунда жашашат. Мындан сырткары, Т?нд?к Шинжа?да (Синцзян - ≪Жа?ы чек, ээлик≫), Иле Казак областынын Текес районунун К?к-Терек айылында ми?дей, Шаты - айылында 2 ми?дей, Жаман-Суу айылында Миндей, Таш-Коргон Тажик автономиялуу районунун К?к- Жар, Уйгурлардын Гума районунун Ке?-Кыр айылдарында да кыргыздар бар. Кыргыздардын айрым б?л?кт?р?
?р?мч?
жана башка шаарларда, райондордо жашашат.
Кыргыздардын географиялык жайгашуусу т?нд?кт?г? Куча шаарынан т?шт?кт?г? Каралаш дарыясынын ?р??нд?р?н кучагына камтыйт. 20-к. баш чендеринде Куэн-Лун тоолорунун ичинде кыргыздардын негизги б?л?г?н?н ыраак жайгашкан, ?зд?р?н кыргыз-кыпчактар же кыргыздын кыпчак уруусуна таандыкпыз деген к?чм?нд?рд?н тобу катталган. Айрым информаторлор Тибет аймагында да кыргыздар бар экендигин белгилешет. Бул маалыматтар А.В.Станишевскийдин Ладакта (
Тибетте
) 1000 чамалуу (20-к 50-ж.) кыргыздар жашайт деген фактысы менен бекемделет. Тибетке ыктаган сары уйгурлардын, Лоп к?л?н?н (Лоб-Нор) айланасын байырлаган лоптуктардын байыркы кыргыздардын бир б?л?г? экендиги да со?ку иликт??л?рд? далилден??д?. Мындан сырткары, Ички Азия аймагында кыргыздар эзелтеден байырлап келишкендигин к?пт?г?н илимий тыянактар да ырастаары анык.
Изилд??ч?л?р кыргыздар этностук составы боюнча б?г?нк? к?н? да ?тк?н кездеги уруулук б?л?н?? тартиби менен жайгашып, аларда уруу-уруу же ≪бир атанын балдары≫ деген ата салты толук ?к?м с?р?р?н белгилешет. Чыгыш Т?ркстандагы кыргыздардын уруулук курамы те?иртоолук кыргыз урууларынын
генеалогиялык
т?з?л?ш? менен толук дал келет. ≪Эгерде Чыгыш Т?ркстанда жашаган кыргыздарды этностук составы боюнча б?л?к жердеги жашаган кыргыздар менен салыштырсак, анда алар эки чо? топко б?л?нг?нд?г?н байкайбыз.
Бул топко Ак-Суу ?р??н?нд?г? жашаган кыргыздар, Текестеги кыргыздар жана Кашкар округундагы чо? багыш менен кушчулар (кутчулар) кирип, алар Кыргызстандын т?нд?к б?л?г?нд? жашаган кыргыздар менен бир этностук уруу б?л?кт?р?н т?зг?нд?г?н к?р?б?з.
Экинчисине Кашкар, Хотан округундагы кыргыздар, негизинен, Тажикстандагы Тоолуу Бадакшан аймагындагы (Чыгыш Памир) кыргыздар, Т?нд?к Афганистан жана Кыргызстандын т?шт?г?нд?г? айрым уруулар менен этностук биримдикти т?зг?н. Бул аймактарда кыргыздардын о?, сол, ичкилик (Булгачы) же кыргыздын ?ч канатына те? таандык уруулардын ?к?лд?р? жашашат.
О? канат: адыгине, бугу, мунгуш, черик, сары багыш, солто;
Сол канат: басыз, кушчу, саруу, мундуз, чо? багыш; ичкиликтер (булгачылар): найман, кыпчак, тейит, кесек, бостон. Мындан сырткары, кыргыздар менен этностук жалпылыгы илимде далилденип келе жаткан лобнорлуктар, Долондор, калмак-кыргыздар, катагандар, уйгурлашкан кыргыздардын топтору, алардын этностук башаты, теги ?з алдынча иликт??л?рг? арзыйт.
Кытай
Кыргыздын сол канатына кирген чо? багыштардын салыштырмалуу саны башка урууларга караганда бир кыйла к?пт?к кылат. Чо? багыштар Те?ир-Тоонун т?шт?к тоо кыркалары тарабында, Тоюн дарыясына туташ ?р??нд?рд?, Чакмак, Терек, Майда? капчыгайларында, Кашкар шаарынан т?нд?к-батыш тараптагы Кызыл-ой, Канжуган, Жыгач-Арт, Кавагатты Оксалыр деген жерлерди мекендешет. Чо? багыштар менен мундуз, сары багыш, д??л?с, чериктер аралаш турушары малым. Кыргыз уруулары жайгашкан жана ага чектеш аймактарда кыргыз тилиндеги жер-суу аттарынын жыш учурашы кыргыздардын бул ч?лк?мд?г? т?пт?? эл экендигин дагы бир ирет чагылдырары бышык. Чагатай урпактарынын дооруна таандык маалыматтарга караганда, Кашкар, Жа?ысар, азыркы Ак-Тоо району жана Жаркен тараптарда тогуз кыпчак, сарт калмак, найман, чо? багыш, балыкчы, итарчы, мунгуш, сары багыш, кесек, тейит уруулары; Ак-Суу, ?чт?рпан, Акчий тараптарда - сары багыш, т??л?с, черик, бугу, мундуз, кушчу, Иле ?з?н?н?н баш агымындагы райондордо - бугу, мундуз, адыгине, сары багыш уруулары жашашат.
Кашкар округундагы кыргыздардын бир кыйла б?л?г?н кушчу уруусу т?з?т. Кушчулар Жай-Д?б?, Бычан, Инген, Шейит, Жейрен-Булак ж.б. жерлерде турушат. Кыргызстандын чек арасын туташ ч?лк?мд?рд?г? Кызыл-Суу дарыясына туташ ?р??нд?рд?, капчыгайларда, аталган дарыялардын куймаларында (Сымкана, Сары- Булак, Токой-Башы, Эттик, Сакал, Жыгын, Жойулган-Суу, Улуу- Чат деген жерлерде) Мунгуш уруусунун курамына кирген жоош уруктарынын ?к?лд?р? байырлашат. Жооштордун негизги б?л?г? Ош облусунун Карасуу районунун аймагында турушары маалым. Кара-Терек (Чыгыш Т?ркстан) дарыясынын ?р??нд?р?нд? адыгене уруулук тобуна кирген Жору уруусунун ?к?лд?р? жашашат. Жору уруусунун ?к?лд?р?н?н басымдуу б?л?г? Каракулжа, Алай, ?зг?н райондорунда жашашат. Ак-Суу округунда Черик жана Кушчу уруу- ларынын ?к?лд?р? байырлап келишет. Чериктер Акчий, Кара-Чий, Жала?-Чий, Кара-Булак, Сары-Булак, Кызыл К?мб?з, Ак-Бейит, Кызыл-А?, Кулан-Сарык, ?ч, Ак-?т?к, Жаман-Суу деген жерлерде турушат. Кушчулардын басымдуу б?л?г? чериктер менен, айрымдары Баш-Чакма, Сапарбай, Кара-Теке капчыгайларын байырлашат. Боз-Д?? деген жерде бугулар, д??л?с, саяк урууларынын ?к?лд?р? жашашат. Кушчулардын негизги б?л?г? Талас, Жалалабаддын Ноокен, Базаркоргон, Сузак райондорун байырлашары маалым. Д??л?ст?р Ноокат, Жети?г?з райондорун, саяктар Тогузторо, Нарын, Кочкор, Суусамыр жана башка. аймактарда турушат.
Кара-Теке деген жерде мундуздар турушат. Мундуздардын негизги б?л?г? Сузак, Базаркоргон, Жалалкудук (?збекстан), Нарындын айрым жерлеринде, Ысык-К?лд? байырлашат. Ушул эле Ак-Суу округунда сары багыш, чо? багыш, кара багыш, кыпчак урууларынын ?к?лд?р? жашашат. Бая тоосунан т?нд?кк? карай сары багыштардын ≪калмак≫ уруусу турат. Чо? багыштар Карашаар, кыпчактар Карабак жана Жа?ы-Арыкты мекен кылышат. Сол канатка кирген чо? багыштардын к?пч?л?к б?л?г? Кытайда, ал эми кыпчактардын негизги б?л?г?, тескерисинче Кыргызстан (Баткен, Жалал-Абад, Ош, Ч?й), ?збекстан (Анжиян, Наманган, Фергана), Тажикстан (Жергетал, Мургаб), Афганистанды (Чо? Памир, Кичи Памир) мекендеп келишери маалым. Или округунда кыргыздар басымдуу б?л?г? Текес дарыясынын жана ага куйган суулардын ?р??нд?р?нд? турушат. Бугулар к?пч?л?кт? т?з?ш?т, мындан сырткары, солто, сарыбагыш урууларын ?к?лд?р? да байкалган. Бугулар К?к-Суу, Ак-Ыяз, К?к-Терек, Ак-Терек, ж.б. жерлерде турушат. Айрым маалыматтарда Чо? жана Кичи Жылдыз ?р??нд?р?нд? (К?н?с-Суу) да кыргыздар жашашат, бирок алар дээрлик уйгурлашып калышкан. Хотан округуна караштуу Куэн-Лундун тоо этектериндеги Кулан-Арык, Санжу жана башка жерлерде найман, тейит, кесек, бостондор бир аздап жашашат.
Чыгыштан батышка карай узундугу 500, т?нд?кт?н т?шт?кк? карай 140 чакырым келген Шинжа? аймагы кыргыз этносунун калыптануусунун негизги этаптары ж?рг?н этностук аймак. Мисалы, атактуу эпикалык баатыр Жа?ыл Мырза чыккан нойгут уруусу XIX к. чейин эле Лоб-Нор аймагында к?ч?п- конуп ж?р?шк?н. Жазма маалыматтар, фольклор, топонимикалык ж.б. этнографиялык материалдар кыргыздардын Батыш Кытайдагы ээлеген ареалы б?г?нк? жашап жаткан аймактан алда канча кенен болгондугун чагылдырат. Кыргыздардын байыркы Ата Журту болгон ?ч Куштай, Жылдыз, К?н?с, Манас шаары ж.б. жерлерде учурда кыргыздар жашабайт. Бирок аймактагы отурукташкан калктын олуттуу б?л?г? ?зд?р?н?н тегинин кыргыз болгондугун эскеришет. Б?г?нк? к?нд?г? Ават, Кула, Меркит, Актачы, Бостон, Терек, Оргу, Кызыл А?, Кулан Сарык, Кара-Теке, Сакал, Сарай, С?г?т, Гыджек, Кароол, Товур жана башка топонимдер те?иртоолук кыргыздарда уруу (урук) аттары катары маалым. Ка?ды уруусунун курамында ≪алашан≫ аттуу ири урук бар. Этностук аталыш Батыш Кытайдагы жердин аталышына байланыштуу келип чыккан. Алашан - батыш Кытайдагы тоо кыркаларынын аталышы катары белгил??≫. Кагазды кушчу уруусундагы ири уруктардын биринин аталышы катары маалым. Этноним бир эле учурда Чыгыш Т?ркстандагы, Жалал-Абаддагы (Ноокен, Сузак) жана Таластагы кушчулардын курамында эскерилиши аталган уруунун ?тк?н доорлордогу ?т? кенен аймактагы миграциясын чагылдырат. Кушчулар (кытайча - ≪гэшу≫) жана азыктар (кытайча - ≪ассиги≫) 7-к. Батыш Т?рк каганатынын Нушиби аймагына киргендигин кытай жыл баяндары тастыктайт. Чыгыш Т?ркстан Батыш Т?рк каганатынын курамында болгондугу белгил??. Адигине уруулук тобуна кирген жору уруусунда с?г?тт?к жору, шарттык жору деп аталган уруктар бар. Топонимикалык аталыштар Лоб-Норго жакын аймактардан кездешет.
Сол канат кыргыз урууларынын аскердик урааны ≪Каратал≫ деп чакырылганы маалым. Чыгыш Т?ркстанда сол канат кыргыз уруулары байырлаган аймакта Каратал (Кытайча - Ха-ла-та-лэ) топонимии белгил??. Изилд??ч?л?р байыркы доорлордон туруктуу сакталып келе жаткан аскердик ураандар негизинен ата-бабалардын эрдиктерин да?азалап, уруулук символдорду, сыйынуучу ыйык жерлерди чагылдырарын белгилешет. Эзелки кыргыз жана башка. т?рк- монгол элдеринде ыйык туткан (тотем) жаныбары, канаттуу кушу, сыйынган тоосу, жер менен К?к Те?ирди байланыштырган д?йн?л?к дарак ж?н?нд?г? шамандык т?ш?н?к кенен таралганы маалым. Каракалпактардын ичинде ≪караталшы≫ аттуу ири урук бар. Каратал топоними байыркы жана орто кылымдардагы кыргыз урууларынын (уруулук бирикмелеринин) жалпы курултайдан со? бириктир??ч? маанисин туюнткан, ыйык деп эсептелген, шамандык ритуал ?тк?р??ч? тоо, чоку, ашуу же бийик тоонун бели болуусу толук ыктымал. Тал (Каратал), Терек (бай терек) д?йн?л?к дарак ж?н?нд?г? шамандык идеяны чагылдырат.
Кызыл-Суу Кыргыз aвтоном oблусу
1954-жылдын
14-июлунда негизделген.
Кызыл-Суу Кыргыз aвтономиялуу oблусунда жалпы кытайдын эл каттоосу боюнча 2000-жылы т?м?нк? этникалык топтор жашаганы маалым:
|
|
2000
|
2010
|
2018
|
| Улуту
|
Калкы (%)
|
Саны
|
Калкы (%)
|
Саны
|
Калкы (%)
|
Саны
|
| Уйгурлар
|
63,98 %
|
281,306
|
64.68 %
|
339 926
|
65,9%
|
408 738
|
| Кыргыздар
|
28,32 %
|
124,533
|
27.32 %
|
143 582
|
26,2%
|
162 774
|
| Ханзулар
(кытайлар)
|
6,41 %
|
28,197
|
6.78 %
|
35 629
|
6,7%
|
41 404
|
| Тажиктер
|
1,06 %
|
4,662
|
1.06 %
|
5 547
|
|
|
| Дунгандар
|
0,1 %
|
432
|
0.09 %
|
447
|
|
|
| Казактар
|
|
|
0.02 %
|
88
|
|
|
| Тибеттиктер
|
|
|
0.01 %
|
51
|
|
|
| Туцзя
|
|
|
0.01 %
|
49
|
|
|
| ?збектер
|
|
|
0.01 %
|
44
|
|
|
| Мо?голдор
|
|
|
0.01 %
|
40
|
|
|
| Башкалар
|
0,13 %
|
558
|
0.03 %
|
167
|
1,2%
|
7 625
|
| Жалпы
|
100 %
|
439 688
|
100 %
|
525 570
|
100 %
|
620 591
|
Облус 1 шаардык ооданга жана 3 ооданга б?л?н?т:
|
| #
|
Статусу
|
Аталышы
|
Кыргыз тили
(араб ариби)
|
Кыргыз тили
(латын ариби)
|
Иероглифтери
|
Пиньинь
|
Уйгур тили
(араб шрифти)
|
Уйгур тили
(латын шрифти)
|
Калкы
(2010-жылы)
|
Аянт
(км²)
|
Калктын
жыштыгы
(/км²)
|
| 1
|
Шаардык оодан
|
Артыш шаары
|
????? ?????
|
Artı? ?aarı
|
阿?什市
|
?tushi Shi
|
????? ??????
|
Atush Shehiri
|
240,368
|
15,698
|
15.31
|
| 2
|
Оодан
|
Ак-Тоо ооданы
|
????? ??????
|
Aktoo oodanı
|
阿克陶?
|
?ketao Xian
|
????? ????????
|
Aqto Nahiyisi
|
199,065
|
24,555
|
8.10
|
| 3
|
Оодан
|
Ак-Чий ооданы
|
????? ??????
|
Akciy oodanı
|
阿合奇?
|
?heqi Xian
|
????? ????????
|
Aqchi Nahiyisi
|
38,876
|
11,545
|
3.36
|
| 4
|
Оодан
|
Улуу-Чат ооданы
|
??????? ??????
|
Uluucat oodanı
|
?恰?
|
W?qia Xian
|
???????? ????????
|
Ulughchat Nahiyisi
|
47,261
|
19,118
|
2.47
|
|
|---|
| | | | Облустук де?гээлиндеги шаарлар
| |
|---|
| | Автоном облустар
| |
|---|
| | Аймактар
| |
|---|
| | Аймактык де?гээлдеги шаарлар
| |
|---|
|
1
Тарбагатай жана Алтай Иле облусунун курамындагы жана ага караштуу аймакар.
|
|
- ↑
https://www.rfa.org/english/news/uyghur/authorities-urge-kyrgyz-herdsmen-to-spy-on-uyghurs-in-chinas-xinjiang-04122017153521.html
- ↑
https://www.rfa.org/english/news/uyghur/authorities-urge-kyrgyz-herdsmen-to-spy-on-uyghurs-in-chinas-xinjiang-04122017153521.html