Калп адамдын кыялынан б?тк?н, акылга сыйбаган жок нерсени чындай баян кылган кээде ыр, к?пч?л?к учурда кара с?з т?р?нд?г? оозеки ? маданий искусствонун бай казынасында эзелтен бери эле т?пт?л?п, м?н?зд?? ?зг?ч?л?кт?р? менен айырмаланган, элдик салттуу поэзиянын алкагында калыптанган жанрлардын т?р? орун алган. Алар ?з алдынча болобу, же белгил?? бир
фольклор
дук чыгарманын ичинде болобу бирин-бири толуктап, ийкемд??л?к менен чыгарманын сюжетине си?ип, жуурулушуп кет?? универсалдуулугуна ээ. Кайсы бир жанрлар кыргыз фольклористикасында изилд??н?н обьектисине алынып, ?з?н?н тиешел?? баасын алса, кай бири толук кандуу жанр катары карала элек. Ошондой жанрлардын бир т?р?н? Калпты кошууга болот.
Калп башка ке?ири жайылган жанрларга салыштырмалуу арыш ала албаган. Эл оозунда к?п айтылбай, ?н?кп?й келгени да бир жагынан жанр деп кароого м?мк?нд?к бербей келген. Мындай болушу Калптын айтылышынын татаал экени ? ар бир эле адам логикалык ыкчамдуулук менен кызыктуу а?геме же ыр т?р?нд? айта албаганы менен чектелет. Бирок, аз санда болсо да, калптын айтылышына, вариацияларына, мазмунуна, белгил?? бир т?з?л?ш?н?, башка жанрлар менен тыгыз байланыштуулугуна карасак, Калпты оозеки маданиятыбыздын бир чакан жанры катарында к?рг?зс?к жа?ылышпайбыз. Калпта белгил?? бир темадагы ырааттуулук жок, к?пч?л?к убакта анын ар бир сабы ?з алдынча мазмунга ээ болушун учуратабыз. Мисалы,
Чылым тарттым к?п?л?кт?н куу башынан,
Чыкта т?йд?м боз торгойдун чуудасынан,
Айыл кечпеген дайрадан кечип чыктым,
Чегирткенин тору айгырын минип алып туурасынан.
К?р?н?п тургандай Калп ар бир сапта адамдын кылык ? жоруктары сыяктанган туюмду берет. Максаты ? башкалардын к???л?н ачуу, тамаша иретиндеги айтылган саптарынан к?р?н?т. Кээ бир учурда Калптын вариацияларын учуратууга болот. Мисалы,
Атамдын баскан жерине кайырмак салып
Узундугу кырк кездей жаян алдым.
Чо? атамдын баскан изине к?л токтотуп
К?л токтотуп кырк кулач жаян алдым.
Бирине “кырк кез жаян” десе, экинчисинде “кырк кулач жаян”, ? дейт. Эк??н?н мааниси бирдей. Дагы бир ?зг?ч?л?г? ? Калптын акырында “башкасы калп болсо да ушунум чын”, же Калптын башындагы “?т?р?кт?, ?т?р?кт?, ?т?р?кт? эл айтса да, мен айтпаймын ?т?р?кт?” деп туруп Калп айтып кириши. Мындай башталуу, же жогорудагыдай акыркы саптар Калптын маани ма?ызын т?ш?н??г? к?м?к берген негизги ачкычы. Мисалы,
Чылбыр эштим торгойдун чуудасынан,
Бир торгойдон бир табак эт алдым
Ал торгойдон чо? табак с??к чыкты
С??г?н алып к?лг? к?п?р? ооладым.
Башкасы калп болсо да ушунум чын, ? дейт. Мындан сырткары башка жанрлар менен байланышын к?б?нч? жомоктордон кездештиребиз (мисалы, “Кимиси чо?” деген элдик жомок же “Сары таз” жомогу о. эле “Кырк калп” а?гемеси. Калп к?б?нч? жорго тилде, айрым убакта уйкаш ыр сабында, же кара с?з а?геме т?р?нд? айтылат. Ыр сабынын акырында уйкаштык дайыма туруктуу боло бербейт. Адатта Калпты айтып жаткан адам, а?гемесиндеги окуяны ?з башынан ?тк?н сыяктуу, ?з?н? таандык кылып баяндайт. Жыйынтыктап айтканда, Калп оозеки поэзиябызда салттуу т?рд? ?н?г?п келе жаткан фольклор
жанрлары
нын бирине жатат.