Жер атмосферасы ( б.-грек. ?τμ?? ? буу жана σφα?ρα ? шар) ― Жердин газдуу катмары. Илимде Жердин атмосферасынын пайда болуу этабы тууралуу бир нече теория бар. Ке?ири тараган теорияга кайрылсак, атмосфера т?рт ири этапты б.а. т?рт т?рд?? курамды басып ?тк?н. Алгач ал же?ил газдардан турган (суутек жана гелий). Кийинки этапта атмосфера башка газдар (суу буусу, аммияк, углеводороддор) менен толукталган. Бул калыбына кел?? этабы болгон. ?ч?нч? этапта атмосфера ири к?л?мд?г? азот жана к?м?р кычкыл газы менен толукталган. Бул этаптын аягында атмосферадагы кычкылтектин к?л?м? арткан. Илимде айтылгандай, б?г?нк? к?нд? атмосфераны басып ?тк?н этабындагы бардык процесстер ж?р?п турат.

Атмосферанын пайда болушу менен бул планетада жашоо м?мк?нч?л?г? т?з?лг?н. Жер шарынын атмосферасы азоттон, кычкылтектен, суу буусунан жана аз к?л?мд?г? башка газдардан турат. Ошондой эле, атмосфера Жер шарын К?нд?н зыяндуу ультрафиолеттик нурдануусунан коргоочу кызматты аткарат. Атмосфера ?з? бир нече катмардан турат. Жер бетиндеги жашоо негизинен алдынкы катмарда ? тропосферада орун алган. Тропосферанын бийиктиги 8-18 км. Булуттардын пайда болушу, чагылган чагылып, жамгырдын жаашы сыяктуу тарбигый кубулуштар ушул катмарда ишке ашат. Андан жогору озон катмары жайгашкан жана ал жерди зыяндуу космостук нурлардан, сууктан сактап турат. Андан жогору ?зг?ч?л?г?н? жараша башка катмарлар кетет.

Атмосфералык басым [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Атмосфералык басым ? бул жер бетиндеги бардык нерсеге бирдей тараган гидростатистикалык басым. Ал абанын бул планетага болгон гравитациялык тартылуу к?ч?н?н улам пайда болот. Атмосфералык басымды ?лч??ч? бирдик ≪атмосфера≫ деп аталат да, 101 325 Па га же 760 сымап мамычасына барабар болот. Улам бийиктеген сайын газдардын азайышы менен атмосфералык басым да азаят.

Нормалдуу атмосфералык басым ? де?из де?гээлиндеги 0 °C температурада жана 45 градус ке?диктеги 760 мм бийиктиктеги сымап мамычасынын 1см ² аянттагы массасына карата аныкталат. Жер бетинин ар кандай ландшафтык зоналардын болгондугу, ар кандай бийиктикте жайгашкандыгы жана суу бетинин ар башка де?гээлде ысыгандыгы атмосфералык басымдын ?зг?р??с?н?н негизги себеби болуп эсептелет. Ушундан улам жогорку жана т?м?нк? атмосфералык басымга ээ болгон аймактар келип чыгат. Натыйжада, аба ырайына таасир эт??ч? континенттик масштабдагы ири атмосфералык агымдар, айлампалар пайда болот. Тропосферада жана стратосферада жаралган, зор мейкиндикти ээлеген шамалдар системасы ≪аба агымы≫ деп аталат. ?з кезегинде мындай агымдар атмосфералык циркуляцияны (циклондор, антициклондор, муссондор, пассаттар), суу буусунун бир аймактан экинчи аймакка алмашуусун, ошондой эле жергиликт?? мааниге ээ болгон шамалдарды камсыз кылат.

Атмосферанын т?з?л?ш? жана б?л?н?ш? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Атмосферанын физикалык абалы аба ырайы жана климат менен аныкталат. Негизги параметрлери: абанын тыгыздыгы , басымы, температурасы жана курамы. Улам бийиктеген сайын абанын басымы азая баштайт. Ошондой эле температура да бийиктиктен к?з каранды. Атмосферанын вертикалдык т?з?л?ш? ар кандай температуралык айырмага жана абанын ар т?рд?? абалына ээ. Температуранын ошол айырмасынан улам т?м?нк? негизги б?л?кт?рг? б?л?п карашат: Тропосфера , стратосфера , мезосфера , термосфера , экзосфера (тарап кет??ч? сфера). Тропосфера атмосферанын жалпы массасынын 80%ын, стратосфера 20%ын, мезосфера болсо 0,3%ын, термосфера 0,05%ын т?з?т. Электрдик ?зг?ч?л?г?н?н улам атмосферада нейтросфера жана ионосфера катмарларын да б?л?п карашат. Учурда атмосфера жалпысынан 2000?3000 км ге созулары белгил??.

Тропосфера [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Тропосфера ? т?м?нк? катмар болгондуктан, башкаларына караганда к?б?р??к изилденгени. Уюлдук аймактарда 8-10 км, башка аймактарда 10-12 км болот. Тропосферада бардык атмосферанын 80?90%ы, ал эми суу буусунун дээрлик бардыгы жайгашкан. Ар 100 м бийиктеген сайын температура орто эсеп менен 0,65° т?м?нд?п, жогорку чегинде 220 К (?53°C) ге жетет. Тропосферанын жогорку чеги тропопауза деп аталат. Тропопауза ? калы?дыгы бир нече метрден 1,5-2 км ге чейин болот.

Тропосферада жер бети менен атмосферанын ортосундагы жылуулук алмашуу, нымдуулуктун ?зг?р?ш?, булуттардын пайда болуша сыяктуу аба ырайын ?зг?рт??ч? бардык процесстер тынымсыз ж?р?п турат.

Стратосфера [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Стратосфера ? 11-50км ге чейинки аба катмарын камтыйт. Мына ушул стратосферада, б.а. 15-20 км ден 55-60 км ге чейинки аралыкта биосферанын жогорку чегин аныктаган ≪озон катмары≫ деп аталган катмар жайгашкан. Озон катмары жер бетиндеги тиричилик ?ч?н зыяндуу болуп эсептелген ультрафиолеттик нурданууну жутуп алат. Бул коргонуучу катмар жок жер бетинде жашоо болмок эмес. Стратосферанын т?м?нк? катмарында, 11-25 км аралыгында температуранын ?зг?р?ш? дээрлик байкалбайт. Ал эми 25-40 км аралыгында ? 56,5°С ден 0,8°С ге чейин ?зг?р?? болуп, 40 км бийиктикте температура 0°С дин тегерегинде болот да, 55 км ге чейин дээрлик ?зг?рб?йт. Бул катмар стратопауза деп аталат да стратосфера менен мезосфераны б?л?п турат. Стратосферада кыска ультрафиолетт?? толкундардын басымдуу б?л?г? кармалып калат жана алардын трансформациялануусу ж?р?т. Бул нурлардын таасиринен магниттик талаанын ?зг?р??с?, жа?ы газдардын пайда болуусу жана башка химиялык реакциялар ж?р?т. Бул кубулуштарга биз т?нд?к жаркыроо сыяктуу табигый кубулуштар аркылуу к?б? болобуз. Ошондой эле 100?400 км бийиктикте ионосфера катмарында иондошуу кубулушу ж?р?п турат. Стратосферада суу буусу жок.

Стратосфера менен тропосферадагы абанын калы? катмары бизди космостон келген радияциядан сактайт.

Мезосфера [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Мезосфера 50 км ден башталык 80?90 км ге чейин созулат. Мында абанын температурасы 75?80 км бийиктикте ? 88°С ге чейин т?м?нд?йт. Мезосферанын жогорку чеги мезопауза деп аталат. Мезопаузанын аймагында, 70?90 км бийиктикте муз кристаллдарынан, вулкандык жана метеордук ча?дардан турган жука катмар болот жана ал к?н батып бараткан кезде к?м?ш улуттарды элестеткен кооз к?р?н?шт? пайда кылат. Жерден улам бийиктеген сайын (100?130 км) биз ?ч?н к?н?м?ш болгон ?нд?н таралышы, абанын каршылык к?ч? сыяктуу кубулуштар азайып, бара-бара жок болот.

Термосфера [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Термосфера ( ионосфера ) мезасферадан кийинки аба катмары, 80?90км ден 800км ге чейин созулуп жатат. Мында абанын температурасы тез ?с? баштайт, ал гана эмес бир нече ми? градуска чейин чыгат.

Экзосфера [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Атмосферанын э? жогорку, тышкы катмары экзосфера деп аталат. Ал 800 км ден жогору бийиктикте жайгашкан. Анда газдар ?т? сейрек жайгашкан.

Физикалык закондорго таянсак, 100 км ден ашкан бийиктикте газдардын абалы алардын малекулалык массаларынан к?з каранды болот, башкача айтканда, жер бетинен улам жогорулаган сайын оор газдардын саны азая баштайт. Газдардын тыгыздыгы азайган сайын температура т?м?нд?п, стратосферада ?110°С ка чейин т?ш?т. Ал эми 200?300 км бийиктикте экзосфера акырындап космостук вакуум абалына ?т?т. Анда планеталар аралык газдар, негизинен суутектин атому жана космостук ча?дар гана ээлик кылып калат.

Булактар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

• http://www.nkj.ru
• http://elkin52.narod.ru
• http://elkin52.narod.ru/new.htm
• http://www.planet.elcat.kg Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine