Башкыртстан Республикасы (
башк.
Баш?ортостан Республика?ы
) же Башкыртстан, Башкырстан, Башкуртстан (
башк.
Баш?ортостан
) ? Орусия Федерациясы жана Башкыртстан Республикасы Конституцияларына жараштуу, укуктуу демократиялык мамлекет. Орусия Федерациясынын субъекти. Волга бою федералдык округуна жана Урал экономикалык районуна карайт. Пермь крайы, Свердловск, Челябинск, Оренбург облустары, Татарстан жана Удмуртия менен чектеш.
Аянты 143,6 ми? км
2
. Калкы 4,1 млн (2005); негизинен
башкырлар
,
орус
,
татар
ж.б. улут ?к?лд?р? жашайт.
Администрациялык аймак жактан 54 районго, 21 шаарга, 40 шаарчага б?л?н?т. Борбору
Уфа
шаары. Шаар калкы 64,8%. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы - Мамлекеттик чогулуш (?к?лд?р жана Мыйзам чыгаруу палаталарынан турат).
Башкыртстан.
Республиканын мамлекет башчысы - президент. Аткаруу бийлигин премьер-министр жетектеген ?км?т (Министрлер Ке?еши) ишке ашырат. Чыгыш Европа т?зд?г?н?н четки чыгыш б?л?г?нд?, Урал ?нд?р?нд? жана Т?шт?к Уралдын капталында (бийиктиги 1640 м ге чейин; Жаман-Тоо чокусу) жайгашкан. Чыгышында Уралдын т?шт?к кырка тоолору (бийиктиги 1000-1500 м), т?н.чыгышында Уфа б?кс? тоосу (бийиктиги 500 м), т?шт?к-батышында Бугульма-Белебей д??с??с? (бийиктиги 450 м), т?шт?г?нд? жалпы сырт тармактары жатат. Жаратылыш газы, к?м?р, туз, чыгышында темир кени, жез, цинк, алтын казылып алынат. Климаты - континенттик. Январдын орточо температурасы -14-17°С ге чейин, июлдуку 16-20°С, жылдык жаан-чачыны 300-600 мм.
Ири дарыялары: Акидил, Уфа. Чымдак - к?л жана боз токой топурактуу. Аймагынын 40%ын токой ээлейт. Т?нд?г?н? аралаш, ийне жалбырактуу тоо токой, токойлуу талаа м?н?зд??, талаа зонасынын к?п б?л?г? айдалган. Башкыр коругу уюшулган. Башкырстандын аймагында байыркы адамдар палеолитте эле отурукташкан. Б. з. 4-кылымынан Батыш Башкырттанга т?шт?кт?г? аймактардан к?чм?н уруулар келе баштаган. 9-10-кылымдагы араб жазма булактарында башкырлар ≪башгирд≫ (≪башгурт) деген ат менен аталган. 9-10-кылымда башкырлар Урал тоосунун этектерин, Волга жана Яик дарыясынын ?р??нд?р?н мекендешкен. 10-13-кылымда Башкырстан Волга-Камалык Болгария мамлекетине баш ийген. Башкыртар алгач бутпарастар болсо, 10-кылымдан тартып Волга-Камалык Болгариядан Батыш Башкырстанга
ислам дини
таркай баштайт.
1229-ж. Башкырстанга
мо?голдор
басып кирип, 1236-ж. толук каратылган. Башкырстан Батыйдын агасы Шейбанинин улусуна кирген. 15-кылымдын 2-жарымында Алтын Ордо мамлекети бир нече хандыктарга б?л?н?п кеткен со? т?шт?к жана т?шт?к-чыгыш Башкырстан Ногой Ордосунун курамына, батышы Казан, т?нд?к-чыгышы Сибирь хандыктарынын курамына кирген. Орус аскерлери Казанды ээлеп, Казан хандыгы жоюлгандан (1552) кийин, падыша Иван IV Грозный хандыктын карамагындагы элдерди орус букаралыгына ?т??г? жана Орус мамлекетине салык т?л??г? чакырган.
1557-ж. Башкырстандын к?пч?л?к б?л?г? Орусиянын курамына кирип, калгандары 16-кылымдын аягы 17-кылымдын башында кошулушкан. 16-кылымда башкыр элинин калыптануусу аяктаган. 17-кылымдын 2-жарымы 18-кылымдын ортосундагы башкырлардын бир нече жолку (1662-64, 1681-83, 1704-11, 1735-40, 1755 ж. б.) к?т?р?л?шт?р? падышалык ?км?т тарабынан аёосуз басылган. Бул окуялар тарыхка 17-18-кылымдагы башкыр к?т?р?л?шт?р? деген ат менен кирген.
1744-жылдан Башкырстан
Оренбург
губерниясынын (Уфа жана Исет провинциялары) карамагына кирген. 1865-ж. ?з алдынча Уфа губерниясы т?з?лг?н.
Россия империясы
тарабынан ж?рг?з?лг?н орусташтыруу саясаты 19-кылымдын башталышында кайрадан элдик толкундоолорго алып келген.
1917-ж. 26-октябрда (8-ноябрь) Уфада Совет бийлиги орнотулган.
1919-ж. 20-мартта борбору Стерлитамак шаары болгон РСФСРдин курамындагы алгачкы автономиялуу республика болуп, 1922-ж. 14-июнда борбору Уфа шаары болгон Чо? Башкыртстан Республикасы т?з?лг?н.
1925-ж. Башкыр АССРинин алгачкы Конституциясы, 1937-ж. жа?ы Конституциясы кабыл алынган.
1937-90-ж. аралыгында Башкырстандын социалдык-экономикалык, саясий ?н?г??с?нд? бир топ ?зг?р??л?р болгон. Завод-фабрикалардын саны ?с?п, республика ?н?г??н?н жа?ы де?гээлине к?т?р?лд?.
1990-ж. Башкириянын статусун союздук республикаларга те??? ?ч?н к?р?ш башталып, Башкирия АССРи Башкырстан болуп кайра т?з?лд?. 1990-ж. октябрда Башкырт ССРинин мамлекеттик суверенитети тууралуу Декларациясы кабыл алынды. 1992-жылдын февралынан Башкыр Республикасы деп аталууда. ?н?р жайынын негизги тармагы:
мунай казып алуу
,
мунай ажыратуу
, нефть-химия. Ошондой эле машина куруу (мунай ?н?р жайы ?ч?н аппаратура, химиялык ?н?р жайы ?ч?н жабдуу, станок, мотор, электр-техника), металл иштет??, кара металлургия, курулуш материалдар ?нд?р?ш?, жыгаччылык, же?ил, тамак-аш ?н?р жайлары иштейт. Негизги ?н?р жай борборлору: Уфа, Стерлитамак, Салават, Ишимбай. Айыл чарбасы дан эгин жана мал чарба продуктуларын чыгарууга адистешкен. Дан эгиндери (буудай, карабуудай, сулу, арпа), техникалык ?с?мд?кт?р (канткызылча, к?нкарама), карт?шк? жана жашылча айдалат. Багбанчылык ?н?кк?н. Мал чарбасы с?т-эт (уй, чочко), эт-ж?н (кой) багытында. ?й куштары багылат. Аары чарбасы бар. Туймазы Уфа, Ишимбай Уфа, Ишимбай Орск ж. б. мунай жана газ куурлары курулган. Акидил жана Уфа дарыясында кеме ж?р?т. Курорттору: Аксаково, Жангантоо, Алкино, Шафранов, Юматов, Яктык?л ж. б. Илимий изилд?? институттары, университет ж. б. окуу жайлары бар. Опера жана балет (1938), драма театрлары, музыкалык окуу жайлары, филармония, консерватория, музей иштейт.
- ≪Кыргызстан≫. Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов ?. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл.
ISBN 978 9967-14-055-4