Gwaneth
Bughes yn
Hen Ejyp
Dovheans
yw chanj a hwer yn
enevales
gwyls po
plansow
, pan vons gwithys gans tus termyn hir. An term
Latin
,
domesticus
, a styr "gul gwiw rag tre".
Mar hwra tus kemeres enevales gwyls ha plansow ha'ga gwitha ha'ga maga, dres termyn an enevales ha plansow a yll chanjya. An enevales ha plansow a dheu ha bos serghek war an dus a's gwith, hag i a janj yn fordhow yth yw gwell rag usadow denel. An chanj ma (dovheans) a hwer drefen tus dhe dhewis py enevales a yll dinythi an henedh nessa. Gelwys yw an argerdh ma 'dewisyans kreftus' gans bewonydhyon .
An dovheans kynsa a blansow a hwarva pan dhallathas
ammeth
. An eneval kynsa dovheys o an
ki
. Y'n domhwelans neolithek, tus a dhoveas
deves
ha
gever
, hag ena
bughes
ha
hoghes
.
Plansow dovheys yw tevasow po plansow afinus.Tus a wra devnydh a enevales dovheys avel da byw, hemm yw, rag
boos
,
dillas
hag ober. Nebes enevales a yll bos gwithys avel enevales dov.
An dustuni kynsa a dhovheans plansow a dheu dhyworth
gwaneth
kevys yn gwigow neolithek kyns devisans priweyth yn
Asi
soth-west. Dedhyes yns i dhe 10,500 - 10,100 K.O.K.. An hasa ha tevasa kynsa a blansow a hwarva y'n Kilgans Frothus,
Ejyp
hag
Eynda
.
Ammeth a dhallathas yn anserghek yn niver a dylleryow termynyow dyffrans. Erbynn 7000 KOK eth trevas neolithek posek re omdhiskwedhsa, gwaneth emmer, gwaneth einkorn,
barlys
, pys, pys melyn, gwegbys hwerow, gwegbys ha lin.
Devedhyans an ki dovheys (
Canis lupus familiaris
) a dhallathas gans dovheans an
bleydh
loos (
Canis lupus
) nans yw c. 32,000 bledhen. Keun dovheys a brovia tus a-varr gans eneval avel gwithyas, pennfenten boos, milvlew hag eneval oberi (helghya, tenna kerri slynkya). Hemma a bes bys hedhyw.
Hendhyskonieth re dhedhyas an dovheans kynsa a geun dhe 30,000 KOK, hag yn sertan dhe 7,000 KOK. Dustuni aral a gampoll bos keun dovheys kynsa yn
Asi
est. An dustuni gonisogethel plen a-varra a dhovheans keun yw an ki ymkleudhys gans tus nans yw 12,000 bledhen yn
Palestayn
.
Kathes
a veu dovheys yn termyn a-varr (nans yw 9,500 bledhen). Orth dalleth ammeth, tus a dhallathas
deves
ha
gever
hag ena
hoghes
ha
bughes
. Enevales erel a veu dovheys a-varr yw
kowrvergh
,
asenes
ha
mergh
. Nebes enevales, kepar ha
konines
a veu dovheys a-dhiwedhes.
Lies eneval aral re beu dewisys yn kreftus dres termyn hir.
Bonobos
yw le argasus ages chympansis
Omdhovheans yw argerdh esplegyansel le mayth yw dewisys erbynn omdhon argasus. Ytho eghen a dheu ha bos le argasus ha moy kowethek ha kowethasek. Bonobos, hag a gevrann hendas kemmyn gans chympansis, a dhiskwedh lower le a argas ages agessa. Prederys yw bonobos dhe dhos ha bos omdhovheys drefen bonobos benow dhe barya gans re gorow yth yw moy hweg. Possybyl yw an keth argerdh dhe hwarvos gans tus, yth yw lower moy kowethasek ages eghennow erel.