Ji bo maneyen din li Roman binere .

Roman , tegineke wejeyi ya ku koka we ji peyva “Romanus” ya latini, ku te wateya “ciroka buyera rastin an ji niga?i ya pex?an” te ye.

Weki cureyeke wejeye , penasa u watedayina romane ne ti?teki hesan e. Lew ra roman ji weki hemu cureyen wejeye, wate u raveya we li gora dem u rebazen wejeyi an ji hunermenden deme te guhertin. Mirov dikare bi kurtayi an di di wateyeke teng de bibeje roman, nivisen duvdirej yen ku buyeran bi awayeki rastin u bi zerengiyeke berfireh hildide dest u lekolina xislet, civak, nerit, hest u dahurandina azweriyen mirov vedibeje ye. Armanca romane, nasandina xisletan u ragihandina sewirandina besiudi u hejaniyan ya ku bi alaviya buyeran te vegotin e. Romana xurt u sergewer dikare xwe bi her awayi bikirmi?ine, bikeve her diruvi u cihe cihe ji her mejiyi, ji her bedewiye u her mezinahiye re bibe navgin. Dikare bang li her niga?baziye u rastibiniye/e bike u gelek deriyen nepeni yen gerdune li mirov veke.

Her romanek jiyaneke, cihaneke heta mirov dikare bibeje xwezayeke ?irove dike. Di teve romanan de tukes nikare li du kes an ji du qewminen ji hev rast be. Heta di teve wejeye de tu kes nikare li du romannivisen ji hev rast were. Roman, digel ?ewqdana civaki, di bin daraza fermana fikr u ramana romannivis de dimine. Roman mireka sinc u gerdi?en civake ye. Roman camidi ye. Ew ti?teki ve?arti nahele u dimena ku dibine bi awayeki e?kere hildide dest. Ti?teki ku di jiyana rastin de hebe u derbasi romane nebe nin e. Di romane de sinor naye danin. Lewr ra di romane de hemanen ku ji rastiye tene wergirtin heza niga? u dewlemendiya hundiri ya romannivis xurtir dike u heta heyinen jiyana rastin li pey xwe dixirikine. Bo we gelek caran te gotin ku romannivis mirove ku ji xwe bi dur keti ye. Bele ne qure ye; dilnizm e. Ew her gav xwe li pey lehengen xwe dihe?ifine. Ew keseki/e fe?arti u winda ye. Tu kes nikare wi/e di romane de bibine. Car caran weki siyeke dide pey lehengen xwe, wi/e di?opine u bedeng dime?e. Romannivis, lehenge xwe ber bi getiyeke nu de dixirikine. Peyre hin bi hin mirov diki?ine nav rake?ari, dilniwazi u ve?aritiya jiyana lehengen ku ew bixwe parceyek ji jiyana me ya rasteqin in. Jixwe romana rasteqin ji ev e. Ango, dive ku romannivis rebayeke cawidan efsaneyi bide ciroke. Cendi ku cetin be ji, ev cawani bo roman u wejeye pewistibuneke giring u jenager e.

Daraza ku em derbare romannivis de didin, giredayi piri an ji hindikiya ti?ten nenasbar yen ku a?kerekirina kurahi, xwe?iki u bedewiya ?ayesandine dike ye. Digel hemu ti?ti disa ji ne pekan e ku mirov dikaribe bandora deme an ji mercen diroki, civaki u abori yen li ser romane mandele bike.

Cureyen romane [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Weki tezanin di derbare romane de di navbera romannivis u vekolineren wejeye de gelek nerinen cur be cur hene. Bele ne pekan e ku mirov van hemu nerinan pevgihine an penaseke xuya u a?kere bo romane dayne. Bi himi gava ku mirov di maweya mejuye de berhemen romannivis u wejevanan li ber cavan radixe, se cureyen romane yen bingehin derdikevin pe?beri me :

Cureyen romane yen bingehin [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

• Romana destanwari (epik) : Ev roman, serenc u serpehatiyen lehengeki/e tek xislet yen westar vedibeje. Di ve romane de leqewmin be rawestan diguherin, bele leheng heman e. Qet naguhere.
• Romana dil?ewat (dramatik) : Ev roman, guhertina leheng ya li hember leqewmin u jiyane vedibeje. Di ve romane de leheng bi deme re te guhertin. Tevger zede xwe nade pe?; betir deruniya leheng derbasi pe? dibe.
• Romana co?dar (lirik) : Ev roman, ji jiyan u mirov betir, bi awayeki hunermendane xebitandina herka giyana mirov vedibeje. Di ve romane de betir niga?, sawer, dilwasi u hesten nehevgirti xwe didine pe?; ango di romane de her gav mirov weki keseki/e heliyayi dixuye. Mirov dikare romana Goethe ya bi bi nave Jana Werther weki minak ni?an bide.

Digel van herse cureyen bingehin ye romane, disa mirov dikare gelek caran taybetiyen van herse ?ewazan di heman romane de li nik hev ji bibine.

Roman li gora rebazen wejeyi [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

• Romanen romantik
• Romanen rastibin (realist)
• Romanen siru?tiparez (naturalist)

Roman li gora mijaren xwe [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

• Romanen serpehatiyan (Minak; Romana Alexandre Dumas ya bi nave “ Se cekdar ”
• Romanen diroki
• Romanen deruni
• Romanen gerdi?i
• Romanen rastibiniyen civaki
• Romanen qerfi-mizahi (Minak; Romanen Aziz Nesin )
• Romanen dozeye
• Romanen heremi
• Romanen beganeyi (egzotik)
• Romanen feni (Minak; romanen Jules Verne )
• Romanen polisiye
• Romanen spore
• Romanen jinenigariy (biyografik) ( Minak; romana Victor Hugo ya bi nave “Weki Xewne”
• Romanen lewiran (Minak; romana Jack London ya bi nave “Xwina Gur”)
• Romanen zarokan (Minak; “Poliyanna”)

Li gora ?ewaza vegotine [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Buyeren romane bi awayen pircure tene vegotin :

• Romana ku ji aliye kese seyemin te vegotin
• Romana ku bi ?ewaza serboriye te vegotin
• Romana ku bi ?ewaza nameye te vegotin
• Romana ku bi ?ewaza diyaloge te vegotin
• Romana ku bi ?ewaza mirov xwe bixwe dikeve nava serboriyan te vegotin
• Romana ku bi riya wesiqeyan te vegotin

Hemanen romane [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Li gora rebaz u qaideyen romane an ji literatura wejeyi hinek hemanen romane hene :

• Buyer: Romannivis, mijara romana xwe qasi ku ji jiyana rojane digire dikare ji dirok, cirok, cirvanok u mitolojiye ji bigire. Bi rasti mijara romane, ji navgina derbirina hest u raman u nerina romannivis peve ne ti?teki din e. Ci ?ayesandina jiyana rojane u ci ji rastere vegotina getiya xwe ya hundiri, hest, niga?, xewn an ji nerinen xwe yen derbare jiyan u cihane; ci dibe bila bibe, her hunermendek di kare xwe de jiyaneke nipinu u cihereng radixe ber cavan. Bi xwezayi ev jiyana ku di romane de te ?ayesandin ne jiyaneke rasteqin e. Bele mirov dikare bibeje ew sentez an ji ?irovekirina jiyana rastin e. Heta jiyana romane ji jiyana rastin tirtir u girantir e. Romannivis hin be?en jiyana rojane yen yeknesak (monoton) dide ali u ji xwe re (bo romana xwe) be?en manidar hiltine. Peyre wan bi awayeki hunermendane digihine hev u jiyaneke nu derdixe hole.

• Kes (kesan): Be?ik kesen ku di romane te behsa wan te kirin mirov bi xwe ne. Ji ber ku romannivis bixwe ji mirov e, dinavbera wi/e u lehenge/a romana wi/e de pewendiyeke zexm u cihe xwe dide pe?. Ev pewendiya taybet di tu ?axen hunere de ji xwe bi vi awayi nikare bide der. Bo minak : Wenesaz an peykertra?ek cendi ku nexwaze ji disa dibe ku di hunera xwe de ji bili mirovan heybereki din vebeje. Bele romannivis kem-zede (pir-hindik) ji peyv u gotinen ku hest u raman, kef u co? an xemginiyen wi/we tine zimen kesayetiyeke pek tine u li gora dile xwe zayend u naveki le dike. Ango kes u leheng gelek caran ew bi xwe ye. Bi vi awayi kesen ku di romane de ci digirin ew kesen ku di mejiye romannivis ci digirin bi xwe ne.

• Pewendiya Navbera Kesan: Di navbera kes u lehengen romane de gelek peywendiyen cur be cur hene. Di romane de kes u leheng, ji hev hez dikin, ji hev didexisin, dixwazin tola xwe ji hev bistinin, an ji alikariya hev dikin. Di romane de ev peywendi gelek caran di evineke sekuj (sego?e) de ase dibe. Du mer ji jineke, an berevajiye we, du jin ji mereki hez dikin. Pewendiya navbera kesan li gora rew?a buyere te?e digire u teko?ina navbera wan ya li hemberi hev ji bi wi awayi didome.

Bele di romana rastibin ya komali de mijara bingeh, teko?ina navbera cinan e. Di ?ewaza romanen wisa de tekiliya navbera kesan, weki lekdana navbera karker u karsaz, axa u gundi, le?ker u gerila derdikeve hole.

Di romana gerdi?i de, teko?ana takekes ya li hemberi civake u helwesta wi ya li diji kevne?opiyan derdikeve pe?.

Di berhemen romannivise co?dar an ji di romana lirik de bingeh, lekdana mirov ya bi xwe re ango hesten kes yen binakok u teko?ina hundiri ye. Car caran ji ev teko?inen hundiri u derveyi di romane de li nik hev an di hundir hev de te ditin.

• Dem: Yek ji hemanen romane yen bingehin ji dem e. Leqewminen ku di romane de ci digirin, an ji guhertina mirovan ya ku bingeha romane digire, di hundire demeke de pek te. Dixwaze bila romannivis ?ayesandina eyama xwe bike u dixwaze bila heyneke diroki vebeje an ji dixwaze bila demeke demande hilde dest, di romana wi/e teqez hemana deme heye.

• Ci: Di romane de ji cihe ku buyer le diqewime re wargeh (mekan) te gotin. Di navbera jiyana lehenge/a romane u wargeh de pewendiyeke jenager heye. Ji ber ku di navbera mirove ku li gund u bajer diji de cudayi heye, her romannivis, lehenge/a xwe, li gora rew?a civaki li wargeheki bihingam u guncaw bi cih dike. Bi vi awayi wargeh weki dekoreke di her romane de ciheki giring digire. Ancax di hin romanan de wargeh ji dekoratiye derdikeve; dibe pekereke wisa giring ku bandore li ser jiyan u hesten lehenge romane dike. Bo nimune : Du wargehen ji hev cuda, an ji hevnasiya lehenge/a romane ya bi du civak u ?arezahiyen duri hev , dibe sedema ?a?i u tew?buna wi/e

• Hawirdora Komali (civak) : Di her romane de weki her mirovi/e hawirdoreke komali ya lehenge romane ji heye. Leheng, car heye xizan car heye zengin e. Her wiha hin caran nezan u hin caran ji ter zana ye. Car heye nijadperest e. Oldar e. Car heye, pe?veru u ?ore?ger e. Gelek caran ji xwedi pi?e u hokar e. Di romane de hawirdora civaki bi du be?an derdikeve pe?beri mirov. Yek; civaka ku leheng pegire we ye. Du; hawirdora komali ya ku leheng te de diji ye. Ev herdu hawirdor hin caran heman e u hin caran ji cihe ye. Gava ku cihe be di navbera leheng u civake de lekdan, beahengi an ji nebanekti u ne lihevi ru dide. Cendi ku banektiya mirove/a gundi bi bajer re cetin be; ya mirove/a bajari ji bi gund re ew qa cetin e.

• Deruni ( psikoloji ): Mirov di jiyana fizyolojik, psikolojik u komelayeti de weki tevayiyeke te ditin. Romannivise/a serketi, mirov bi ve tevayiye hilde dest u bi awayeki hunermendane we pirealiya wi/e dinirxine. Cendi ku giringdayina dahurandina deruni, petir di romana psokolojik de derdikeve pe? disa ji her romannivis begavi dahurandin u ?ayesandina getiya hundiri ya lehenge xwe dibe. An na romannivis nikare bi temami lehenge xwe bi xwendevan bide nasandin. Bo ku mirov dikaribe bizav u tevgeren lehengen romane binirxine bi qasi pekeren ku bandore li ser tevgere dike, hewceyi bi tegihi?tina sedemen deruni ji heye.

• Gel?en Felsefi: Di hin romanan de gel?en deri siru?ti (metafizik) ji weki mijar tene neqandin. Romannivis car caran di getiya ku te ditin re dibuhire, pewendiye bi getiya ku naye ditin re tatine u hewl dide ku raz u nepeniya we biferisine.

• Bastur u Plana Romane: Di hemanen pircure yen romane de pevgiredayiya buyeran li gora heyn, rebazen wejeyi u romanivisan gelek caran diguhere. Icar romannivis, her gav hunerweri ?anpaziya xwe di bihevxistina hemanen pircure yen ku di jiyana mirov de ci digirin de ni?an bide. Di vir de rez kirina buyeran u eyar kirina deme ji geleki giring e. Romannivise/a hezdar u serketi, di jiyana mirovan de qewameke giring hilde dest u hemu buyeren din li du we rez dike an li dora we dicivine. Veguheziya buyeren jiyane yen lihevketi ne roman e. Cimki di romane de bijarte u sentez geleki giring in u heta mirov dikare bibeje du hemanen bingehin in.

• ?ewaz: Di romane de ?ewaz geleki muhim e. Bele ?ewaza romane ji li gora romannivis u rebazen wejeye dihuhere. Weki hemu berhemen wejeyi yen din, roman ji zedetir bi ?ewaza xwe diji u li ser piyan dimine. Ji do heta iro navdari u nirxdariya romannivisen klasik u nujen hemu bi saya bikaranina zimane ?ewaza wan hatiye parastin. Her niviskarek xwediye ?ewazeke xwe ya taybet e. ?ewaza aidi romane nin e; ?ewaza aidi romannivis heye. Weki minak : Gava ku Balzac romane ji binivise de weki Balzac u ceribandine ji binivise de weki Balzac binivise. Her wiha, ?ewaza Proust ne weki ya Stendhal e. ?ewaz, diruvpexistin u gencineyeke peyve ya her niviskar an romannivisi/e ji hev cihe ye u xweser e.

Binihere: Listeya romanen kurdi

Orijinala gotare: Adar Jiyan [1]