Qezaya ke?tiya fezayi ya Challenger
yan ji
Felaketa Challengere
qezayeke ku di 28e cileya pa?ina sala 1986an de ke?tiya fezaye ya Challenger 73 cirke pi?ti firina xwe ji hev perce dibe u bi percebuna ke?tiye re her heft esmangeren (astronot) di ke?tiye de jiyana xwe jidest dane. Ke?tiya fezaye 14 kilometre li ezmane Okyanusa Atlantike, li ser peraven Cape Canaveral a li Floridaye demjimer di 11:39e dana sibe EST (16:39 UTC) belav dibe. Ev yekem qezaya kujer e ku ke?tiyeke fezaye ya ameriki di dema firine de perce dibe.
Misyona bi nave STS-51-L, firina dehem a amura regeha cihane u firina bistupencem a filoya ke?tiya fezaye bu. Bi ve firine diviyabu dema ku esmanger li regeha cihane bun peykek ragihandine bi cih bikin u lekolin kirina sterka Halley pek binin, ji bo bernameya mamosteya dibistane li fezaye, mamoste Christa McAuliffe bibin fezaye. Ji ber ku medyaya Dewleten Yekbuyi yen Amerikaye eleqeyeke zede dide ve misyone, ev qezaya ku firina ke?tiya fezaye pek te li Dewleten Yekbuyi bi awayeke zindi li gelek dibistanen Dewleten Yekbuyi hate tema?ekirin.
Parceya cihe esmangeran, bermahiyen mirovan u gelek perceyen din en ke?tiye pi?ti xebateke legerine u xelaskirin ya se mehan ji bine okyanuse hatin derxistin. Dema rast a mirina esmangeran ne diyar e le te texmin kirin ku cend endamen kome ji percebuna destpeke ya ke?tiye xilas bune u pi?tre jiyana jidest dane. Pergala reve ya amura regehe tine bu u perceya cihe esmangeran bi zextek pir tund li ruye okyanuse ketiye ku ihtimal nemaye ku endamen kome ji sax bifilitin.
Pi?ti ve karesate 32 meh bernameya Gera Fezaye ya Dewleten Yekbuyi radiweste. Serok Ronald Reagan Komisyona Rogers ava kir ku qezaye lekolin bike. Komisyon canda rexistini ya NASAye u pevajoyen biryargirtin a ku buye sedema qezaye rexne kir. Daneyen ceribandinen ji sala 1977an vir ve xeletiyeke potansiyel a felakete di xeleken O-ya SRBe de destni?an kiriye le ne NASA u ne ji hilberinere Morton Thiokol ve kemasiya naskiri careser nekiribun. Reveberen NASAye ji guh nedane hi?yariyen endezyaran en di derbare xetereyen avetina di hewaya sar de u van fikaren tekniki ji berpirsen xwe re rapor nekiribun.
Ke?tiya fezaye ke?tiyeke fezayi bp ku bi qismi ji nu ve dihat bikaranin u ji aliye Reveberiya Hewayi u Fezaye ya Neteweyi ya DYA (NASA) ve dihat xebitandin. Ev yekem car bu ku ke?tiyek fezaye di nisana sala 1981e de berjor dibe ku ji bo lekolina li regeha cihane , xebaten bazirgani,?xebaten le?keri u ji bo xebaten zanistiye dihate bikaranin. Di dema firine de ke?ti ji xeyni koma esmangeran u amuren lekolina regehe ji tanka derveyi (ET) u ji du bihezkaren roketen hi?k (SRB) pek dihat. Amure lekolina regehe wesayiteke ku ji nu ve te bikar anin ku bi awayeke tikane ber bi jor ve te ?andin u di dema vegera dinyaye bi per e ku weke glider (planor) ber bi jer ve te xware. Di dema bernameya ke?tiya fezaye de 5 amuren regehe hatine cekirin. Challenger (OV-099) amura cardin bikaranina duyem bu ku pi?ti veguheztina amure hatibu cekirin. Amura regehe be?a cihe koma esmangeran vedihewand ku kom bi girani li seransere dema erka xwe te de dijiyan u xebaten xwe berdewam dikirin.
Dema ku amur dest bi firine kir amur bi ET ya ku sotemeniya SSMEyan digirt ve giredayi bu. ET ji tankek mezin ji bo hidrojena ?il (LH2) u ji tankek picuk ji bo oksijena ?il (LOX) pek dihat ku her du ji ji bo xebitandina SSMEyan hewce bun. Lo gori plane pi?ti ku sotemeniya ETye (tanka amure) hate xerckirin, ET ji amure vediqete u ji nu ve dikeve atmosfere u di atmosfere de di dema vegere de de ji hev biqete u perceyen tanke li Okyanusa Hindi an Pasifike bikeve xware.
Du bihezkaren roketen zexm (SRB) ku aliye Morton Thiokol ve hatibun cekirin, di dema hilki?ine de piraniya heza roketan bidest dixistin. Her du roket bi tanka derveyi ve giredayi bun u di du cirkeyen pe?in en firine de hatine xebitandin. SRB pi?ti ku sotemeniya xwe xerc kirin ji amure veqetiyan u bi alikariya siwaneye (pere?ut) ketin Okyanusa Atlantike. Timen vegerandine ya NASAye SRBe vegerandin u birin Navenda Fezaye ya Kennediye, li wir ji hev veqetandin u pekhateyen SRBe ji nu ve ji bo firinen pe?eroje de hatin bikar anin. Her SRB di car be?en sereke de li kargeha li Utah hate cekirin u ji Navenda Fezaye ya Kennedi ye (KSC) re hate ?andin. Pi?tre li Avahiya Montaja Wesayite (KSC) bi se hevgiredanen qada tang u cetele hatiye montaj kirin ku her movikek ku ji be?e jorin tengek pek te ku dikeve nav kulma be?a jerin. Her giredanek qade bi du xeleken O-ya Viton-lasuk li dora dora SRBe hatiye dorpeckirin u xwedan qalindiyeke 7,1 mm ye bu. Pewist bu ku xelek germ, gazen bi tansiyona bilind en ku ji hela pelen hi?k en di?ewitine ve tene hilberandin, bihewinin u destur dida ku SRBye ji bo misyonen kome were nirxandin. Du xeleken O-ye hatine miheng kirin ku gasgeteke du xeleki be cekirin u valahiya ku di navbera her du be?an de ye bi mecune hatine tije kirin. Dema ku motor dixebitin ev veavakirin hate sewirandin ku hewaye di nav valahiya li hember O-xeleka jorin bide sekinandin. Li ser listeya yi?ten kritik en SRB, O-ring weki kritika 1R hatine navni? kirin ku destni?an kiriye ku tekcuna O-ring dikare bibe sedema percebuna wesayite u bibe windakirina jiyane.
Nirxandinen sewirana SRB ya pe?niyarkiri di destpeka salen 1970an de u ceribandina hevbe? a qade destni?an kir ku toleransen berfireh en di navbera parceyen hevgirti de hi?t ku xeleka O-ye ji cihen xwe werin derxistin u ne ku werin pecandin. Tevi fikaren endezyaren
NASAye
ev derxistina ji hela NASA u Morton Thiokol ve hatiye pejirandin. Testek sala 1977an destni?an dike ku heya 0,052 inc (1,3 mm) zivirina hevbe? di dema zexta hundurin a simulasyone ya avetine de pek te. Zivirandina hev dema ku tang u kulm ji hev dur dikevin, pek hatiye, zexta li ser xeleka O-ye kem kiriye ku gasketen wan qels kir u imkan dide ku gazen ?ewate xeleken O-ye xera bikin. Endezyaren NASAye pe?niyar kirin ku dive gireken qade ji nu ve werin sewirandin da ku li dora xeleka-Oye ?emitokan bihewinin le wan tu bersiveke negirtin. Di sala 1980an de Komiteya Verastkirin/Sertifikaye ya NASAye di ceribandinen din en li ser yekparebuna hevbe? xwest ku ceribandina di navbena germahiya 40 heta 90 °F (ji 4an heta 32 °C) de u bi tene yek xeleka-O yek sazkiri be. Revebiren bernameye ya NASAye biryar da ku asta ceribandina wan a heyi bes e u ceribandinek din ne hewce ye. Di kanuna sala 1982an de, Listeya Ti?ten Kritik hate nuve kirin ku destni?an bike ku xeleka-O ya duyem nikare pi?tgiriyek ji xeleka-O seretayi re peyda bike, ji ber ku di buyera zivirina hevbe? de ew e necari ji gasgete re cebike. Xeleken Oye weki Criticality 1 ji nu ve hatin sewirandin, "R" rakirin ku destni?an bike ku ew edi weki pergalek zede naye hesibandin.