Cavkaniya ve gotare tine ye . Ji bo pe?vexistina ve gotare ji kerema xwe re cavkaniyen pebawer le zede bike . Naveroken becavkani dibe ku werin itirazkirin u jebirin . Cavkaniye le bigere:   "Herema Kurdistane"  ?  pirtuk   · zanyar   · archive.org   · nuce   · wene ( adar 2024 )

?????? ????????  Herema Kurdistane ?????? ????????
Ala Mertal
Sirud:  Ey Reqib
Herema Kurdistane li ser nex?eye
Paytext		Hewler   36°11'Bk, 44°0'Rh
Zimanen fermi		zimane kurdi zimane erebi
Reveberi		demokrasiya parlamenter, komar
Avakirin
?	Dema avakirine	1991
?	Ruerd	46.861 kilometre cargo?e
Gelhe
?	Gi?ti	6.171.083 (2020)
Dirav		Dinare Iraqi
Demjimer		UTC+3
Koda telefone		+964
Malper https://gov.krd/ , http://www.italy.gov.krd

Herema Kurdistane ^[1] reveberiya idari ya li ye ku di nav sinoren Iraqe de ye. Li Herema Kurdistane bajaren Hewler , Silemani , Duhok , Xaneqin u Zaxo hene ku ji aliye Hikumeta Herema Kurdistane ve tene birevebirin.

Li navenda Silemaniye qasi 900.000 kes dijin ^{[ cavkani hewce ye ]} . Parezgeha Kerkuke, ji Cemcemal, Leylan, Sengaw, Qadirkerem, Daquq, Tuzxurmatu, Pirde, Teq teq, Axceler, ?wan u Heskere pek te. Li navenda Kerkuke qasi 1.100.000 kes dijin ^{[ cavkani hewce ye ]} . Pencem Parezgeha Xaneqine, ji Neftxane, Kelar, Kifri, Celewla, Qeretu, Bemo, Heciler u ?akile pek te.

Li Ba?ur bi tene reyeke hesin heye. Ew ji bajare Hewler ber bi Kerkuk , Tuzxurmatu , Celewla , Bakubaye ve dice Bexdaye . Di van salen dawiye da dewleta Iraqe ve riya hesin xirab kir. Bi wateya coxrafi Ba?ure Kurdistane perceya Kurdistane ba?ure Torosan e.

Dirok [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

  Gotara bingehin: Diroka Ba?ure Kurdistane

Ger tarixa gi?ti ya Ba?ure Kurdistane mirov bine ser ziman, mirov kare here heta dema mediyan u ji we ji bibihure. Hime we di demen beri zayine de hatine avetin. Pe?ketina wan, heta roja me berdewam kiriye. Di dema mediyan de Kurdistan buye yekqat u bi we yekitiya xwe re heremen dora xwe ji kirine bin deste xwe de. Di dema mediyan de, kurdan bere desthilatdariya xwe dane bi heremen Anatolyaye de ji. Seferen ku kirine nimuneya ve ne. ?ere di neqeba keye Lidyaye Alyet u keye medi Qiyaqser de, nimuneya ve yeke ye. Pi?tre kure Qiyaqser Astiyag bi keca keye Atiyag, Aryanis re dizewice. Ev zewac, weke peymaneka a?itiye ya di naqabina wan de ye.

Le medi li ser desthilatdariye demeka direj naminin. Li qasre ?er u pevcunen ku dibin, pi?tre ku edi gihi?tine asta buna xanedantiye pers ji tevli dibin. Bi pi?tgiriya Harpagos Darius ku ji aliye bav ve kurd u ji aliye de ve pers bu te ser keyitiye. Ew desthilatdariya mediyan ji hole rakiriye. Pi?tre disa kurd weke xwe diminin u desthilatdariya kurdan dimine. Le ew heza wan namine. Pi?ti mediyan bi dusadsali re xanedana pers Aqamani?an, bihez dibe ku derkeve pe?. Ku kurd pi?tgiriya nedine nikare derkeve pe? u mezin bibe. Peymaneka wan bi kurdan re cedibe u bi we re ew edi derdikeve pe?. Le di qasre de u di ji derve bi hezi kurd serwere we ne. Hebuna qamani?an heta dema Sasaniyan te. Reveberiya aqaman?an dewra Sasaniyan tine. Sasani ji be kurd nikarin mezin bibin u xwe li ser lingan bigirin. Di dema Aqamani?an da hatina Iskendere Mekedoni ya li Kurdistane, hingi kurd li ber wi disekinin. Xwe disperin Zagrosan. Bi zagrosan u Ciyaye Ararate kurd, pi?ta wi li Kurdistane bi heza wi re di?ikenin.

Di van deman de Ba?ure Kurdistane li pe?iya Rojhilate Kurdistane ye. Di dema Sasaniyan de Ba?ure Kurdistane he behtir derketiye pe?. Heremen we, nezi herema Botane ya Bakure Kurdistane bi pe? dikeve u li heremen din ji belav dike. Herema Kurdistane ya korak ku iro je re Kerkuk te gotin ji, di we deme de derdikeve pe?. Le pi?ti hatina Islame re pirr seferen ereban le dibin. Bi wan seferan re gelek e?iren wan dicin li wan hereman bicih dibin. Le herem pi?tre ji, weke xwe dimine. Herema Ba?ure Kurdistane di dema Islame de bi reveberiya islami ya li Baxdaye re pe?ketinake dibe. Pi?ti derketina "mezhebe ?ia", bi Rojhilata Kurdistane re di xeteke u wekheviyeke de bi pe? dikeve. Bakur u Ba?urrojava ji bi hev re ku Cizira Botan navenda wan e bi pe? dikevin. Pi?ti ?ere Caldirane , bexte Ba?ure Kurdistane bi Rojhilata Kurdistane re di xeteke de dibe. ?ere Caldirane, kurdan dike du qat. Pi?ti wi ?eri re heta sadsalen 17em u 18em, pe?ketina ku hin bi hin desthilatiya kurdan li ser heremen wan kem dikin ru didin. Bi we re serhildanen kurdan dibin. Serhildana ?ex Mahmude Rawanduzi, di ve yeke de destpekeke mezin ya diroki ye. Ba?ur u Rojhilata Kurdistane dike qada xwe ya serhildan u ?ex Mahmude Rawanduzi seri hildide. Cend ku ew heza Safevi bi osmaniyan re dibe yek u pi?tre tek dibin ji, tesira wi mezin be li pe?ketinen pi?tre yen Kurdistane.

Osmaniyan u Safeviyan, pi?ti ?ere Caldirane re levkirina wan ya pe?i li ser temene ?erkirina wan ya li ber kurdan, di cara pe?i de di dema ?ex Mehmude Rawanduzi li ber wi dide. ?ex Mahmude Rawanduzi Zagrosan ji xwe re dike navend. Le ew ji bi hileyan te tekbirin. Pi?ti wi re ?ex Abdulrahman, serhildana wi Ba?ure Kurdistane dike rew?a di ya nu de. Heta ku dem te dema ?ex Mahmude Berzenci, Ba?ure Kurdistane di pe?ketineke mezin de be. Di dema ?ex Mahmude Berzenci de britani hatine Kurdistane u serdest bune. Dema ku ?ex Mahmude Berzenci doza keyitiya xwe li Kurdistane arde dike ji Britanyaye re u britani je re dibejin "na", edi ew bi wan re dikeve ?er. Le tek dice. Pi?ti tekcuna wi re kurd, edi bi reveberiyeke ereb ku kurdan di bin de bi bestatu tene hi?tin, ten bicihkirin. Kurd, di we deme de heta demen pi?tre ji li ber we reveberiye di teko?ine de dibin, heta ku dem te dema reveberiya Base ya ku komkujiyen mezin li ser sere kurdan dide lidarxistin.

Dewleta Kurdan [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

  Gotara bingehin: Dewleta Kurd (1918-1919)

Bi hilwe?ina Imperatoriya Osmani re di Ciri 1918 de, ?ex Mehmude Berzenci xwest ku ji Osmaniyan qut bibe u di bin cavderiya Keyaniya Yekbuyi de Kurdistana ba?ur a xweser cebike. Ew weki seroke hukumate ji aliye civata navdaren kurda li herema Silemaniye hate bijartine, u hema ku Keyaniya Yekbuyi Kerkuk girt (25 Ciri 1918) wi eskeren Osmani yen li navca xwe hazir girtin u bidawibuna hukume Osmani ilan kir, soza dilsoziya bi Britanyayi re dan. Heremen din en kurd ji ?opandin, weki Rania u Keuisenjaq.

Helwesta Osmani ew bu ku herem hin ji bi qanuni di bin serweriya wan de bu, tevi agirbeste. (Agahiyen betir: Pirsa Musile ) Wan dewleta kurdi nas nekir. Berevaji ve yeke, karbidesten Keyaniya Yekbuyi yen li qade, tevi ku bi fermi di ware Ba?ure Kurdistane de siyasetek ba? diyarkiri tune, hevkariya Kurd qebul kirin hilbijartin.

Mehmud Barzanji ji hela Britanya ve weki parezgare herema B ya Kurd hate destni?ankirin, ku ji ba?ure Ceme Zabe ya Picuk heya tixube Osmani- Qacaran ye kevn direj dibe. Berzenci hewl da ku bandora xwe li derveyi herema xwe ya diyarkiri berfereh bike, u alikariyen Britani bikar ani, ji bo mea? dabin kir u alikariya ba?kirina ji weraniyen ?er kir, ji bo ku bingeha heza xwe yek bike, dilsoziya seroke?iran bikire. Ve yeke bu sedem ku tekiliyen bi Britanyaye xerab bibin, u di 23 gulan 1919 de, Berzenci 300 ?ervanen e?iri raber kir, serperi?ten Britani derxistin u xwe weki "Mire hemi Kurdistane " ilan kir, u yekem serhildanen Mehmud Berzenci dest pe kir.

Di destpeka serhildane de, Kurdan bi kemina serketi ya stunek Britanya ya sivik ku ji cemcemal dur ket, hin serfirazi ditin. Li her du aliyen sinor, e?iran ji bo ykex Mehmud xwe ilan kirin. Serhildan ne domdar bu: Rayedaren Britani du tugayen ku di 500-e heza Kurd de li Pasyan Bazyan di 18e hezirane de tek birin, civandin u di 28-an de Helebce dagir kirin, dewleta kurdi bidawi kir.

?ex Mehmude Berzenci [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

  Gotara bingehin: ?ex Mehmude Berzenci

?ex Mahmde Berzenci, hate we deme ji, li hereme weke serok u key diji. Di deme ku Britani hatibubuna wir, wi serweriya xwe bi wan dabu herekirin. Demeka Direj, ?ex Mehmude Berzenci , Britani ji, serweriya wi here dikin. Le ku pi?tre li wir, nift te ditin, edi ew poltikaya ku we Kurdistane pe biqat were me?in, we bidina devre de. Armanc, dest danena ser di demen pe? de. Politikayen ku we temene roja me rew?a roja ya i ro biafirenin dikine meriyete de. Bi were edi ew rew?a Kurdistane ya biqat ya bicar qat we biafirandin li Konfaransa Lozane u we be berdewam kirin.

Ba?ure Kurdistane, pi?ti ku ?ex Mehmude Berzenci bahse desthiladariya Kurdistani dike u doze dike, edi Britani li ber we di sekin in. Ew ji, rew?a dervi we here nake. Dema ku Britani li we xwestaka we sar dinerin, edi ew bidest seknaka li nber dike u hate ku bi wan re dikeve ?er de ji. Le di dawiye de ew te dice, u Ingiliz hereme dikin reveberiyaka arab de ku di we deme de yeki bi nave "melik Faysal" Britani tenina ser Hereme u Herema Ba?ure Kurdistane ji dikina bin deste wi de, Kurd, ve yeke ti deme here nekin. Ji ber ve yeke, edi hertimi di rew?a serhildaniye de dibin.

?ex Mehmude Berzenci, tekcuna we ya li Ba?ure Kurdistane u tekcuna ?ex Seide Pirane li Bakure Kurdistane tekcuna wan, baxte kurdistane kif? dike. tekcuna herduyan, we tekcuna Kurdistane ye deme we biafirene. Pi?ti buna yekitiya svoyet, we we bandura we li Kurdistane ji bibe. Pi?tre bi demeke re, sovyet dikeve herema rojhilate kurdistane e u li wir Komara Mehabade li wir te avakirin. Ev rew?, we be destpeka avabuna reveberiya ba?ure Kurdistane ya ku we were hate roja me. We weke ku edi ew xewne ?ex Mehmude Berzenci were li cih. Wi xwestibu ku reveberiyaka Kurdistani li wir ava bike. Hate Melik Faysal ser reveberiye, we hem di deme wi de u hem ji di demen pi?ti deme wi de we li kurdistane rew?aka pirr nexwe? diafirene. Yek bi yek, edi divet ku mirov li gor deme her revebereye, nezikatiya we ya li kurdistane divet ku mirov hilde dest. Hatye deme Kasim, we rew?, hertimi dem bi dem li Kurdistane buguhare.

Iraqa pi?ti melik Faysale yekem re [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Iraq, ne di deme Melik Faysal de u ne ji di demen pi?t wi re de gihi?t aramiya xwe. Melik Faysal, Suniyek bu. Li Iraqe ku sinore we hatibubuna kif?kirin de ?ii ji hebu. Hate ku sal te salen 1928an de, we ?ii ji li parlamane ku hate we deme hatiya u ji 88 kesan pek te u 26 ji wan ?ii bun. Bi ve re, mirov kare beje ku ?ii ji di we deme de xwediye hezeka xwe bun. Le kurd, li her qade ji reveberiye hatina durkirin. Li heremen wan ji ji reveberiye hatina durkirin. Di we parlamene Iraqe de ti niminere kurd nebun. Pi?ti Melik Feysal re ye ku nave Hikmet Sileman derdikeve derkete pe?. Le ew zede namene. Pi?tre ku dem te sale 1936an, hewldanaka derbeye li Iraqe pek were. Ye ku we hewldane dike ji, ku bi esle Kurd bu u nave wi Bekir Sidqi bu, bidest darbe kir u bi ser ji ket. Bakir Sidqi, hingi arti?, li pi?ta wi bu. Ew hez u serokatiya Arte?a Iraqe di deste wi de bu. Le pi?ti derbeye we bi careke re ew hez u komen di nav arti?e de ji we yek bi yek pi?tgiriya je biki?enin. Di Bakir Sidqi, hizir dikir ku li Iraqe, se heremen bi sere xwe biafirene u ereb ji, u ?ii ji u kurd ji bigihina mafe xwe ye desthilatdariye. Bakir sidqi pi?tgiriya kurdan hemuyan stand. ?iiyan ji pi?tgiri daye de. Ku ne hemu konen araban ji bin, we pirraniyen araban we pi?tgirya xwe bidine de.

Li hereme ahang(deng) hin bi hin diguhari. Di we deme de di naqabina tirki, Iran, u hezen din yen hereme u yen ku li hereme xwedi hez in, di nav wan de cun u hatinak heya. Ew cun u hatin, we pi?tre ne bi geleki re we li Irane li Sadabade bi "Paxta Sadabade" re biancam dibe. Beri we ji, li ber kurdan dijtiyak pe? dikeve. Li Ber kurden ba?ure kurdistane ji u yen rojhilate Kurdistane ew dijiti pe? dikeve. Kurd ji, we yeke his dikin. Deme ku Yekitiya sovyet pi?tre bi hineki ku dikeve Rojhilatela Kurdistane de u li wir "Komara kurd ya Mihabade" ava dike, ji we dijitiye fer dike. Li ba?ure Kurdistane ew dijiti, we li diji, reveberiya nu ya Bakir Sidqi ji, we pe? bikeve. Iran, di pi?t we veki?ina pi?tgiriya li bakir Sidqi de ya. Ji ber pi?ti ku pi?tgiri te ki?andin ji wi, edi li ber Bakir Sidqi Suyiqastek pek tek u bi ser dikeve u Bakir Sidqi te ku?tin. Pi?tre Melik Feysale Duyemin we reveberiya desthilatdariye dihilde dest. Pi?tre wi ji wi ku ahle wi ya, we Emir Abdullah te reveberiye u reveberiya wi dide berdewam kirin.

?ere cihane ye duyemin, di we deme de bandura we li Iraqe ji heya. We pevcunen di nav iraqe de ne sekin in. Di we navbere de Israel hate avakirin u Berteken ereban hatina ni?andin. Ji bo ku wan berteke bide sekinandin, disa kurd dibina kurban. We pi?tre ne bi geleki re bi navbeynkariya Amerika u Britanyaye re we di sale 1958'an de we "Paxta Bexdade" we were mohrkirin. Ev paxt, pi?ti vakirina komara kurd ya Mihabade u xurixandina we re te mohrkirin. Armanca we Parxte ye ji ew bu, ku we rew?a ku ji bo kurdan hatiya afirandin ji hole rake. Tirki ji, Iran ji, u yekitiya araban ji di we paxte de cih digire. Di we paxte de, Kurd ji her aliye ve tuna hatina hasibandin. Pi?tre di Iraqe nu ya pi?ti paxte baxdade de, di temene we levkirina ku kurd tede nayena hasibandin u ku pi?tgiriya Emarika; Ingiliztane ji le heya u wan welatan ji hin komite ?andina we paxte ji bo levkirine u yekitiya sovyet ji te xistin li we paxte de u bi we yeke re ku li hereme te firehkirin, li gor levkirina we, Abdulkerim Kasim (sale 1958) ku weke miroveke ku li ser te levkirin ji bo Iraqe, te ser serokkomariye li Iraqe. Bi we paxte re ji Amarika u Britanyaye re temeneki mazin ji afiri ku li ser wi temeni re muhadala wan ya li Libnane bu. Pi?tre Partiya Baase li gor we paxte bi pi?tgiri te avakirin. Hemu hezen ku di we paxte de cihgirtina, pi?tgiriya wan ji partiya nu ya Baase re heya. Yekitiya Sovyet ji pi?tgiriya we heya. Rojavan ji pi?tgiriya wan je re heya. Tirki ji, pi?tgiriya we je re pir mazin heya. Derde, tirki ew e ku di we partiye u revebereyen we ye serek de cih newe dayin li kurdan. Kurd, ku tede cih ne girin bi nave xwe re. Pi?tre ne bi gelek re pi?ti Abdulkerim Kasim re baasi u nijadperesten arab bi hev re dikevina yektiye de u pi?tre bi pi?tgiriya wan re Abdulselam Arif te ser reveberiye u serokkomariye. Abdulselam Arif, rojavavan bu. Pi?tgiriya amarika u Ingiliztan je re pir mazin bu. Wi arti? ji dibin deste wi de bu. Pi?tre, di deme wi de cuna bi ser miroven komonistan re, bi tememi u tesfiyakirina wan re reveberiya Iraqi u arab te avakirin. Ew reveberi, hertimi li cem amarika u Britani ya. Bi ve yeke re, reveberiya bi parti ya baase bi we renge edi li Iraqe bicih dibe. Pi?tre we ew rew?, di nav ?iiyan u araban de ji be sedeme nexwe?iyan, ku ew nexwe?i wi werina asta ?ere ku we pi?tre di nav iran u iraqe de bibe.

Rew?a hereme ya ku li diji kurdistan te afirandin, bi ve xate pe?ketine re te afirandin. Ba?ure kurdistane, ne di deme Melik Faysele yekem u ne ji di dem emelik Feysale duyem de u ne ji di demen pi?tre de te ba?kirin. Hertimi ew rew?a ku bi peymane Lozane de hatiya afirandin u pi?tre te berdewam kirin, li gor we di xateke de te bi pe?vecuyin. Ba?ure kurdistane, li ber ve rewa? statuquyi hertimi li berxwedide. Ev rew?a statuquye ya ku bi paxta baxdade re te afirandin, tirki ji ber be?a kurdistane ya ku kiriya nav sinore de di nav de ya u di we berdewamkirina rew?e ye bi hev re de bi hezen din re di yekitiyeke de ya. Pi?ti baxte baxdade, we peymane Cezayire be mohrkirin. Bi we peymane je re we ba?ure kurdistane u teko?ina we ya azadiye we derbeyek amzin bixwe. Le ev xate pe?vecune, hemu ji, di xateke te bi re ve birin. Kurd, bi tememi ji aliye xwe ve li dervi we hatina hi?tin. Mafe wan, ji ti aliye ve naye naskirin. Li Ba?ure kurdistane, ku cawa ku Melik feysale yekem, bi ?iiyan re dikeve tekiliye de u wan di parlamene de digihene andaman, ti cari bere xwe nade kurdan. Hertimi cuna bihezi ya bi ser kurdan de heya. Nexwe?iya bere ya di deme ?ex Mehmude Berzenci ku bi Britani re bi ?erkirina bi hev re afiri bu, pi?ti we re, heman rew? hatibu afirandin u berdewam kirin. Paxta baxdade, cendi ku he bi tememi ne hatibe vekirin u he hin ali u belgeyen we ve?arti ji bin, dii asle xwe de ev paxt, di we deme de derbeye di ya li kurdan a u di berdela berteken li ber avakirina Israile de firotina kurdan ya carek din a. Bi ve yeke re ba?ure Kurdistane, hate roje me ji bi pisgirek a. Bi giyane Peymana Lozane , Paxta Sadabade , Paxte Baxdade u Peymana Cezayire re di xate pe?vecune de li ber kurdan hatiya sekin in u mafe wan ji deste wan hatiya standin.

Revebirin u siyaset [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

  Gotara bingehin: Hikumeta Herema Kurdistane

Partiyen Ba?ure Kurdistane [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

1. Partiya Demokrat a Kurdistane
2. YNK
3. Yekgirtiya Islami ya Kurdistane
4. Partiya Gel a Demokrati ya Kurdistane
5. Bizutinewey Islami le Kurdistan (1979-)
6. Tevgera Goran
7. PASOK
8. Komela Islami ya Kurdistane (30e gulana 2002-)
9. Pi?tiwanani Islam le Kurdistan

Parezgehen Herema Kurdistane [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

• Parezgeha Hewler
• Parezgeha Silemani
• Parezgeha Dihok
• Parezgeha Helebce

Ziman [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Din [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Abori [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Erdnigari [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Ev be? he vala ye. Tu dikari le zede biki . ( adar 2024 )

Herema Kurdistane xwedi rupivaneke neziki 40643 km ² e u ji sedi 10'e we ji av pek te. Tixuben we bi erane re 220 km, bi Suriye re 150 km u bi Tirkiye re ji 352 km ne. Havine germeke ziwa u zivistane ji hewayeke honik carcaran ji hewayeke sar li hereme ce dibe. Erde herem ji bakur u rojhilat ve pirani ji ciyayan pek te, ji ba?ur u rojava ve ji erden mexeli-rast hene. Afaten xwezayi weki bahoza toz u lehi pirani ce dibin. ^[2]

Riyen re? u asfalt [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Ew riyen ku hene ji, ji bo le?keri u berhemen Kurdistane ku bik?inin herema Araban cekirine. Di herema Ba?ur de riyen re? u hesin en hen giring u mezin ev in.

1. Riya yekem, ji Dihoke dest pe dike ber di Zaxo ve dice Xabure. Ji wir ji dice Bakure Kurdistane.
2. Riya duyem, Ji Dihoke dice Elke? , Musil , Kelek u Hewlere .
3. Riya seyem, ji Hewlere dice Perde , Kerkuk , Tuzxurmatu , Xalis u heta Bexdaye
4. Riya carem, ji Hewlere dice Koye, Ranya u digihe Qeladize.
5. Riya pencem, ji Hewlere dice Koye u Silemaniye.
6. Riya ?e?em, ji Kerkuke dice Cemcemal u Silemaniye .
7. Riya heftem, ji Silemaniye dice Cemcemal, Kerkuk, Tuzxurmatu, Xalis u Bexdaye.
8. Riya he?tem ji, ji Kerkuke dice Tuzxurmatu, Xalis u Bexdaye. Wilayeta Silemaniye, ji Mawet, Serda?, Qeladiz, Herbet, Senger, Pencuyi, Helepce, Qeredax, Seyidsadiq, Carte, Dokan, Derbendixan, Pi?der, Bekrece u Xurmale pek te.

Cavkani [ biguhere | cavkaniye biguhere ]