Hekdank
an ji
helkedan
(bi inglizi:
ovary
) cotek endame zauze ya meyan e bo cekirina xaneya heke u berhemanina hormonen meye.
[1]
Xaneyen heke di hekdankan de ten embarkirin u persin heta ko bi hekdanane (bi inglizi:
ovulation
) ber bi
coga heke
ten avetin.
[2]
Hormonen weki
estrogen
,
procesteron
u inhibin ji aliye xaneyen nav hekdankan ve ten berhemkirin u derdan.
Di la?e meyan de du hekdank heye u her yek li aliyeki
malzaroke
de cih digirin.Direjiya hekdankan bi qasi 2.5 ? 3.5 cm, firehiya wan 2cm u sturiya wan ji 1 cm e.
[2]
Hekdank di
hewzekelene
de cih digirin
[3]
u bi navbeynkariya bestera hekdanke, bi be?a jore ya malzaroke ve giredayi ne. Bestera pehn u bestera hilawestiner a hekdanke , hekdankan di nav hewzekelene de mikum dikin.
Luleyen xwine
,
demar
u
luleyen limfe
di nav bestera hilawestiner de direje nav hekdanke dibin.
[4]
Gun
u hekdank endamen homolog in.
Endamen
ko pekhate, perisin u cihe wan di la? de mina hev in u ji heman cor
?aneyen
embriyoye peyda dibin, weki endamen homolog ten navkirin. Ne hewceye ko erke endamen homolog heman be. Weki minak;
mil u deste
mirov u baske balindeyan endamen homologe hev in. Herwisa gun u hekdank ji endamen homolog in, ji heman ?aneyen embriyoye peyda dibin, hormon u
xaneyen
zauzeye berhem dikin, le ji hin aliyan ve gun u hekdank ji hev cuda ne.
[5]
Perisin u calakiya hekdankan ji aliye
hipotalamus
u
hipofize
ve te rekxistin.
[2]
Her hekdank ji du be?an pek te: kirok (bi latini:
medulla
) u tukil (bi latini:
cortex
)
Kirok be?a navi ye u ji
bestere?aneya
sist pek te. Kirok luleyen xwine, luleyen limfe, demareri?al u gurzeyen
lusesmasulke
lixwe digire.
[6]
Be?a aliye derveyi hekdankan weki tukil te navkirin. Tukil bi
ruke?e?aneye
dapo?rav e. Di bin cina ruke?e?aneye de cina sipik (bi latini:
tunica albuginea
) cih digire. Cikildanen hekdanke di be?a tukile de, di bin cina sipik de cih digirin. Cikildan ji
xaneya heke
ya negihi?ti u xaneyen derdani (bi inglizi:
endocrine cells
) pek te.
[7]
Hekexaneya (xaneya heke) negihi?ti weki oosit (bi latini:
oocyte
) te navkirin.
[8]
Di be?a tukil a her hekdankek de bi hezaran cikildanen hekdanke cih digirin. Li gor rejeya perisine, ne yek le cendan cor cikildanen hekdanke heye. Herwisa li gel cikildanan, pekhateyen weki
tene zer
u tene spi ji di hekdankan de cih digirin.
Cikildana pe?in (bi inglizi:
primordial follicle
)
[
biguhere
|
cavkaniye biguhere
]
Cikildanen heri negihi?ti yen hekdanke ne. Ango cikildanen pe?eng in. Ji hekexane ya negihi?ti u ji rezek cikildanexane (xaneyen cikildane) yen li derdora hekexaneye pek te.
[9]
Di qonaxa cikildana pe?in de hekexane ya negihi?ti, ango oosit, weki oosita yekem (bi inglizi: primary oocyte) te navkirin. Perisina Oositan di qonaxa profaz a
miyoza
yekem de hatiye rawestandin. Dema ji dayikbune de, di hekdanken dergu?a me de bi qasi 1.5 milyon cikildanen pe?in heye.
[4]
Di temene pegihi?tine de ango di temene 12-14 sali de hejmara cikildanen pe?in dadikeve 400 hezari.
[10]
Cikildana yekem (bi inglizi:
primary follicle
)
[
biguhere
|
cavkaniye biguhere
]
Di destpeka temene pegihi?tine ?unve (12-14 sali) bi bandora
hormona handere cikildane
(FSH), cikildana pe?in diperise u cikildana yekem peyda dibe.
[6]
Di her cikildanek yekem de oosita yekem, bi rezek an ji pirtir rezen cikildanexane yen ?e?ruyi dapo?rav e. Di cikildana yekem de cikildanexane edi weki xaneyen granuloza (bi inglizi:
granulosa cells
) ten navkirin. Hormona estrocen ji xaneyen granuloza te derdan. Cikildanen yekem hem diperisin hem ji hormona estrocen der didin. Estrocen u procesteron guherina navpo?e malzaroke han dikin.
Cikildana duyem (bi inglizi:
secondary follicle
)
[
biguhere
|
cavkaniye biguhere
]
Ji ge?buna cikildana yekem, cikildana duyem cedibe. Cikildana duyem ji oosita yekem, gellek cinen xaneyen granuloza u antrume pek te. Di ve qonaxe de oosita yekem ji aliye du pekhateyen parezer ve hatiye dorpeckirin. Ji van pekhateyan, a yekem weki navceya zelal (bi latini:
zona pellucida
) te navkirin u li ser ooside de cih digire, pekhateya din ji weki taca tiroji (bi latini:
corona radiata
) te navkirin.
[4]
Taca tiroji li ser navceya zelal cih digire. Be?a di navbera taca tiroji u xaneyen granuloza bi ?ileyek tiji ye, nave ve be?e antrum e.
Cikildana gihi?ti (bi inglizi:
Graafian follicle
)
[
biguhere
|
cavkaniye biguhere
]
Cikildana gihi?ti ji oosita duyem a bi navceya zelal u taca tiroji dorpeci, ji firerezen xaneyen granuloza u ji antrumek fireh a bi ?ile tiji pek te. Oosita duyem miyoza yekem temem kiriye, ango edi haploidi ye u di qonaxa metefaza miyoza duyem de rawesti ye. Di qonaxa cikildana pegihi?ti de cikildan u antrum gellek mezin xuya dibin.
Bi bandora
hormona handere tene zer
(LH), cikildana pegihi?ti diqeli?e u oosita duyem ber bi coga heke te paldan. Be?a mayi ya cikildane, di nav hekdanke de diguhere, qabareya xaneyen cikildane (xaneyen granuloza) zede dibe u xane bi cewri tiji dibin.
Cewri
renge zer dide xaneyen cikildane. Ev be?a zer a cikildana beoosit edi weki tene zer (bi latini:
corpus luteum
) te navkirin. Tene zer di nav hekdanke de hormonen procesteron u estrocen berhem dike u der dide.
[11]
Evan hormonan navpo?e (ruye navi) malzaroke sturtir dikin bo ceqina embriyoye.
Temene tene zer bi qasi 12-14 roj e.
[12]
Pa?e tene zer ji aliye xaneyen hellu?ener ve ten hilwe?andin, pekhateyek spi ya ji bestere?ane peyda dibe. Nave ve pekhateye tene spi ye (bi latini:
corpus albicans
). Piraniya tene sipi te mijandin, hinek ji tene spi ji di nav hekdanke de mina lekeyen sipi dimine.
- Cikildanen hekdanke xurek dabin dikin bo hekexane ya negihi?ti.
- Dema
hekdanane
rek dixe.
- Malzaroke, cogen heke u zeye amade dike bo
pitina
heke ji aliye
sperm
ve.
- Navpo?e malzaroke amade dike ji bo ceqina heka pitandi.
- Di destpeka ducaniye de bo korpeleye hormonen estrocen u procesteron berhem dike, pa?e heman hormon ji aliye
hevalbicuke
(plasenta) ve te berhemkirin u derdan.
[13]
- ^
Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
- ^
a
b
c
Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J., & Wilson, K. (2014).Ross and Wilson anatomy and physiology in health and illness (12th ed.). Edinburg: Elsevier.
- ^
Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., & Kruse, D. et al. (2017). Anatomy & physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,
- ^
a
b
c
McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill
- ^
Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology (3rd ed.). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
- ^
a
b
Sembulingam, K., and Prema Sembulingam. Essentials of Medical Physiology. 6th ed., Jaypee Brothers Medical Publishers, 2012.
- ^
Costanzo, Linda S. Physiology. Sixth edition, Elsevier, 2018.
- ^
Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology (8th ed.). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company.
- ^
Guyton, A. and Hall, J., 2011.Guyton And Hall Textbook Of Medical Physiology. Philadelphia: Saunders Elsevier.
- ^
Fox, Stuart Ira.Human Physiology. McGraw-Hill Education, 2016.
- ^
Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.
- ^
Jerome F. Strauss, Carmen J. Williams.Yen & Jaffe's Reproductive Endocrinology (Seventh Edition) 2014
ISBN 9781455727582
- ^
Jones, M., Fosbery, R., Gregory, J., & Taylor, D. (2014). Cambridge International AS and A Level Biology Coursebook with CD-ROM (4th ed.). Cambridge, MA: Cambridge University Press