Cavkaniya ve gotare tine ye . Ji bo pe?vexistina ve gotare ji kerema xwe re cavkaniyen pebawer le zede bike . Naveroken becavkani dibe ku werin itirazkirin u jebirin . Cavkaniye le bigere:   "Gerdun"  ?  pirtuk   · zanyar   · archive.org   · nuce   · wene

Gerdun an ji karigeh car caran kainat hemu cih , dem u naveroka we ne, gersterk , sterk , galaksi u hemi cuda madeyen u enerji , Ew wateya her ti?ti, jiyan , hebun u cihe ye, mezinahiya tevahiya gerdun ne naskiri ye, le mezinahiya gerdune ya bercav dikare were pivandin mezinahiya gerdune niha 93 milyar salen ronahiye te texmin kirin, di hipoteza multiverse de, gerdun yek ji gelek gerdunen din e, ku her yeke xwedan dem, cih u materyalen xwe heye ^{[ cavkani hewce ye ]} .

Gerdun pek hatiye ji hemi wan ti?tan ku bi awayeki fiziki bune wan hene. Gerdun gelek fireh e u te de pir galaksi (anku, kake?an yan kadizan ) hene.

?eweyen galaksiyan ji pir in. Reya Kadize yek ji wan e. Ew li dor xwe digerin, ji lewre, kurdan je re gotiye: Cerxa Feleke . Roja me di reya Kadize de ye. Roja me ji sterkan te hejmartin. Zemina me (ev erde ku em li ser dijin) ji exteran ( gersterk ) te hejmartin.

Modelen gerduni yen gerduni yen gerdune ji hela filozofen Yewnanistan en kevnar ve hatine pe?ve xistin u geocentric bun, Erde li navende xistin.

Bi sedsalan, cavderiyen astronomiki yen berbicav, Nicolaus Copernicus re da ku modela heliocentric bi Sun re li navenda pergala roje bigirin.

Di pe?xistina zagona gerduni ya gerduni de, Isaac Newton li ser kare Kopernikus u her weha qanunen Johannes Kepler -e ji cavderiyen tevgera gerduni ya ji hela Tycho Brahe ve hati cekirin.

Pe?vecunen berbicav en cavderiye hi?tin ku rastiya roje yek ji milyar milyon sterken di Reya Qedre de, ku yek ji kem-milyaran galgalen li gerdune ye.

Piraniya sterkan di galaya me de xwedi planet. Di dereceya heri mezin de, galgali li hemi aliyan bi rengek yekgirti u yekbuyi tene belav kirin, wateya ku Universe ne xwediyek an navendek heye.

Di pivangen picuktir de, galgali di koma u superclusters de tene belav kirin ku ji nav filen berbicav u hursen vala di cihe de digirin, avahiyek berbicav a mina felq cebikin.

Legerinen di destpeka sedsala 20-an de ev pe?niyar dikin ku gerdun destpekek heye u ew cih ji we deme ve berfireh dibe, u niha ji hin bi rejeyek berbicav ve dice.

Teoriya Teqina Mezin ?iroveya gerdunnasi ya pe?veru ya gerdune ye. Di bin ve teoriye de, cih u dem 13.799 ± 0.021 milyar sal bere derketine u dema ku Universe berfireh kir, enerji u materyal di destpeka heyi de kemtir drav bune.

Pi?ti pe?vecunek bilez a bilez a ku je re dibejin serdema enflasyone li dora 10?32second, u veqetandina car hezen bingehin en naskiri, gerdun hedi hedi germ kirin u berfirehbuna xwe berdewam kirin, ku destur didin parceyen yekem-subatomik u atomen hesan ava bikin.

Mijara tari hedi hedi berhev dibe, avakirina fonksiyonek fonksiyone ya fonksiyone u vidyoyen di bin bandora zirav de.

Ewren birusk en hidrojen u heliumwere hedi hedi berbi cihen ku materyale tari pir hi?k bun, bun yekem galakti, ster u her ti?te din, ku iro iro tene ditin.

Gengaz e ku hun ti?ten ku nuha ji 13.799 milyar salen ronahiye dur in dur bibinin ji ber ku cih bixwe fireh buye, u iro ji hin berfireh e.

Ev te ve wateye ku hemanen ku naha nezi 46.5 milyar salen ronahiye hene hin ji dikarin di pa?eroja xwe ya dur de bibinin, ji ber ku di pa?eroje de, dema ku ronahiya wan berdaye, ew pir neziki Erde bun.

Ji xwendina tevgera galaksiyan, hate kif? kirin ku gerdun pir ji ti?te ku ji hela hemanen xuya tene hesibandin te de heye; sterk, galgali, nebulas u gaza interstellar.

Ev mijara nediti weki mijara tari te zanin (tari te ve wateye ku li wir gelek ceribandinek yekser a bihez heye ku ew ji heye, le me hin ji ew yekser nas nekiriye).

Modela ΛCDM modela heri berbicav a gerdune qebul dike. Ew pe?niyar dike ku ji% 69,2% ± 1.2% [2015] ya girs u enerjiye di gerdune de asayibunek kozmolojik e (an ji, di nav direjkirinan de με ΛCDM, formen din en enerjiya tari, mina qada scalar) ku berpirsiyare niha ye.

berfirehbuna cihe, u li dor 25,8% ± 1.1% [2015] mijara tari ye. Mijara gelemperi ('baryonic') ji ber ve yeke tene jingeha la?i ya 4.84% ± 0.1% [2015] ye. Ster, planet, u ewren gaze yen berbicav tene% 6% ji madeya gelemperi, an ji% 0,29% ji tevahiya gerdune digirin.

Di derbare carenusa dawi ya gerdune de u der bare ti?te ku, ger ti?tek pe?iya Teqina Mezin be, gelek felsefeyen pe?baziye hene, di heman deme de fiziknas u filozofen din red dikin ku gumanbar bikin, u guman dikin ku agahdariya dewleten pe?in de her gav bigihije.

Hinek fiziknasan pirrjimar ciherengiye pe?niyar kirine, di nav de gerdune me dibe yek ji pir gerdunen ku bi heman rengi hebin ji. ^[1]

Cavkani [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

Giredanen derve [ biguhere | cavkaniye biguhere ]

  Wikiferheng: gerdun  ? Mane, etimoloji, werger u behtir