Erzirom
an
Erzirom
(carina weki
Erzirum
an
Erzurim
ji te bilevkirin,
romi
:
Erzurum
) an ji
Erzerom
bajareki bakure Kurdistane di tixuben
Tirkiye
de ye.
Nave bajer ye kevn wek
Arze
di cavkaniyen asuriyan de derbas dibe. Dema romayiyan de kela hereme wek
Karin, Karama, Karnoi, Karantis
derbas dibu. Dema osmaniyan de nav wek
Erze Rom
u
Erzen Rum
u
Erzen ur-Rum
u
Erzn-i Rum
hatiye guhertin
[
cavkani hewce ye
]
u ew te maneya
Axa Roman
, "Arz" bi erebi "Ax"a Kurdi ye. Bi Kurdi nave Erzerom ji te wateya
Sinore Roman
,
erz
(
Binere:
Merz
) +
rom
.
Bajare Erzirome li ser riya karwan u kocberan hatiye avakirin. Di diroke de ji gelek ?aristaniyan re ?unwari kiriye u buye helin. Gelek ?er u ceng li ser ve axe hatine kirin. Ji destpeka diroke heta niha
Urartu
,
iskit
,
med
,
pers
,
E?kani
,
roman
,
bizans
,
sasani
,
ereb
,
selcuqi
,
mongol
,
Sefewi
,
osmani
u
uris
(
rus
) li vir bi cih u war bune.
Li gori cavkaniyen diroke yen Misre beri zayine di navbera 2000 u 1200 salan de li Erzirome u derdore Erzirome
hori
u
mu?ki
hatine bicihbun. Pi?tre, urartu, beri zayine di sedsala 7an de hatine li Erzirome bi cih bun. Pi?tre
asuri
hatine li derdore
ceme Arase
bi cih bun u Erzirom dagirkirin. Urartuyen ku li hemberi asuriyan teko?inek dijwar dan, li hemeri iskitan tek cun. Serdemeke ermeni hatine li vir bi cih bun. Beri zayine di sedsala 5an med hatin li vir bi cih bun. Med demek direj li vir man u Erzirom dagir kir. Pi?ti medan li diji iskitan ?ereki dijwar me?and u iskit li ser ve axe paqij kirin, li diji persan tek cun.
Pa?aye persan 2emin
Kiros
beri zayine di 555an de hat herema Erzirome u dawi li serdestiya medan ani. Pi?ti Kiros ermeni hatin li vir bi cih bu war bun. Her wiha serdemeke
Roma
,
Bizans
u pi?tre ji
sasani
hatine vir. Sasaniyen ku ji herema
Irane
hatin demeke Erzirom ji deste bizansiyan derxistin, le disa necar man pa?ve vegerin. Di sala 572yan de arte?a sasaniyan disa eri?i vir kir u
Keleha Erzirome
dagir kir. Sasaniyan pi?ti ?ere dijwar e 10 salan Erzirom dagir kir. Di sala 651e de arte?a islame ku ji 6 hezar le?keri pek dihat di bin fermandariya
Habib ibn Mesleme
bi ser bajar de girt, le tek cu. Bajare Erzirome pi?ti 753yan ket deste ermeniyan.
Beri Isa (zayin)
Pi?ti Isa (zayin)
Bajare Erzirome, li rojhilata Tirkiyeye bajare kurdan ye heri mezin e. Her wiha bajare kurdan e heri sar e.
Pivana erda bajer 25.066 km² ye. Ji vi erdi % 63,7 ji ciyan, % 4 ji de?tan, % 12,2 ji zozanan u % 20,1 ji ji platoyan pek te. Li van erdan patates, genim, ceh, cewdar u kixsen ?ekir ten candin.
Bajar di nav parelelen 40° 57´ u 39 10´ bakur u meridyenen 40° 15´ u 42° 35´ rojhilat de ye. Hududen bajar li bakur bi
Artvin
u
Rize
ve (
Tirkiye
), li rojava bi
Gumu?hane
(Tirkiye) u
Erzingane
ve, li bakur bi
Bingole
u
Mu?e
ve u li rojhilat ji bi
Agiriye
u
Qerse
ve te gireden.
Paltokan
3125
m
,
Ciya Gewrik
2053 m.
A?kale Aziziye Cat Hınıs Horasan ?spir Karacoban Karayazı Koprukoy Narman Oltu Olur Palandoken Pasinler Pazaryolu ?enkaya Tekman Tortum Uzundere Yakutiye Navceyen wan hene
De?ta Erzirome
li ci ye ku bajer le ava buye ye. Mezinbuna wi 520 km² ye. Direjahi neziki 50 km u firehiya deshte ji digehije 13 km yi. Ji behre 1900 m bilind e.
De?ta Pasine
li Pasine (
Hesenqele
) ye. Mezinbuna wi 420 km² ye. Direjbuna de?te 35 km u firehbuna wi ji 5 km ye. Bilindbuna vi ye ji behre 1700 m ye.
De?ta Xinuse
li
Xinuse
ye. Mezinbuna wi 400 km² ye.
Direjbuna de?te 30 km u firehbuna wi ki 10 km ye. Bilindbuna vi ye hi behre 1700 m ye.
Geli yen hereme li dora cemen hereme ne. Corix, Tortim, Oltu u Erez hinek ji wan in.
Ceme Re?
mileki robare
Ferate
ye. Ji
ciyaye Gawir
dize.
Ceme Corix
ji
ciyaye Mescide
dize.
Ceme Erez
ji ciyaye Bingole dize u di hundire hudude Gurcistane de bi
ceme Kurus
dibe yek u diherike
behra Hezare
. Cemen din ye hereme
Xinus
,
Tortim
u
Oltu
ne. Gola heri mezin ya hereme ji
Gola Tortim
e.
Hirc
,
beraz
,
kevru?k
,
rovi
,
gur
u wordeken kovi heywanen pirtirin ku li hereme peyde dibin.
Madenen ku li hereme ji bin erde derten ew in; sifir, pirit, hesin, krom, manganez, cimento, alci, manyezit, perlit, malzeme yen ji bo tuxla u kiremidan u linyit.
Ji ali tabiat u tarix ve herem pir dewlemend e.
?elala Tortime
108 km duri bajer e. Ava ?elale ji 50 m jor de dikeve xware. Ciyarezen Palandoken ku nezi bajar e ji bo aktivitet u sporen zivistane musaid e.
Hesenqela, Kela Ispir, Mizgeft u tirben hereme ji ji ali turist u gel ve ten ziyaret kirin.
Hinik avahihe yen diroki
Mizgefta Mezin
,
Kela Erzirome
,
Medresa Yaqutiye
,
Mizgefta Du Minare
Nifusa hereme ji
misilmanan
(
elewi
u
suni
) pek te. Civak ji kurd,
azeri
u
tirkan
(
dada?
) pek te.
Nane lawa?; Bi arvan xwe u hevirtir? te cekirin. bi tire te vekirin u di tenduren bin erde de te sorkirin.
Lor dolme; Hundire dolman ji bulxur, lorik, pivaz u ji isota sor te cekirin. Bi pelen rezan te pecandin u te kelandin.
Dizik; Go?t, xwe (sol), mast u isot bi hevre rojeke ten terbiye kirin. Roja din di dizike (bero?en ji axe) de te kelandin.
Girara Biri; Nisken re?, kifte u ?ehriye (ri?te) bi hevre ten kelandin. Tahin u rune bi isota sor sorkiri bi ser te re?andin u te xwarin.
Entariyen ku ji se perceyan pek te, li hereme jin pirtir li xwe dikin.
?alwar
ji carna bi
sako
u elegan li xwe dikin. Carna ji fistanen qedife ten li xwe kirin. Li pishte kemeren ji ziv ten giredan. Di nigan de pelaven ku je re dibejin "nalin" u "potin" hene. Li sere
jinan
kumek gulguli u bi serde ji ?arpeyek "yemeni" te giredan.
Jin
sere xwe bi pere hesin dixemlinin.
Zilam ?alwarek ku je re dibejin "Zikva" (jera wi teng jora wi fireh) li xwe dikin. i?lik u elek bi ser de te li xwe kirin. Di niga de cizmeyek cerm ku je re dibejin "cistik" heye. Gava derdikevin derva pelavek din ku di renge cizme de ye bi ser de li xwe dikin.
|
|---|
| Navneteweyi
| |
|---|
| Neteweyi
| |
|---|
| Yen din
| |
|---|