Coga henaseye
be?ek ji koendama henaseye ye. Guhaztin u alugora gazan a li navbera hewa u
koendama dileluleye
, erka we ya sereke ye.
Hemu
xaneyen
mirov ji boy calakiyen xwe, molekula ATPye weki cavkaniya enerjiye bi kar tinin
[1]
.
ATP
(
Adenozina se fosfati
) di xaneyan de ji hilwe?andina xureken weki,
glukoz
,
gliserol
,
asida cewri
,
asida amini
te bidestxistin
[2]
. Ji boy hilwe?andina
xurekan
, li gel
endamok
u
enziman
, pediviya xaneye bi molekula
oksijene
ji heye. Hewa 21% oksijen lixwe digire
[3]
. Dive ev oksijena hewaye bigihije hemu
?ane
u xaneyen la?. Gava xurek bi navbeynkariya oksijene te hilwe?andin boy ATPye, gaza karbona dioksid ji weki madeya pa?mayi peyda dibe
[3]
. Dive karbona dioksida nav xaneyan, ji xaneyen kurahiya la? de be avetin boy derveyi la?. Ji boy alugorkirin u guhaztina oksijen u karbona diokside
koendama henaseye
u
koendama dileuleye
bi hev re kar dikin. Coga henaseye ji be?ek ji kondama henaseye ye. Erka coga henaseye, guhaztin u alugorkirina gazan a li navbera hewa u koendama dileluleye (bi ingilizi:
cardiovascular system
) ye
[4]
. Le li gel vi kare, hin erken din en coga henaseye ji heye, evana; germkirin, paqijkirin u ?edarkirina hewaye, dabinkirina
bergiriya gi?ti
, peydakirina deng, u behn girtin e
[5]
[6]
[1]
. Coga henaseye ji
difin
u
deve mirov
dest pe dike hetani
pi?ikan
direj dibe, di kotahiya coga henaseye de
sikildanoken hewaye
heye.
Ruye navi ya coga henaseye bi
ruke?exaneyan
ve dapo?i ye. Di nav ruke?exaneyan de hin xaneyen derdani hene, nave van ruke?exaneyan
xaneyen goblet
e
[4]
. Xaneyen goblet lincemade (bi ingilizi:
mucus
) derdide. Ji ber derdana xaneyen goblete, ruye ruke?exane ji bi lincemade dapo?i ye u ruye coga henaseye hertim ?edar e. Ruke?exaneyen
difnekelen
, borihewa u
liqeborihewa
xaneyen kulkdar
(bi ingilizi:
ciliated cell
) lixwe digirin
[5]
.
Qirrik
,
borihewa
u liqeborihewa pekhateyen kirkiragi ne
[7]
[8]
.
Li gor cihen pekhate u
endaman
, coga henaseye dabe? dibe du be?an.
Difinekelen, gewri u qirrik weki be?a jore ya coga henaseye te bi navkirin (bi ingilizi:
upper respiratory tract
).
Borihewa, liqeborihewa u pi?ik ji weki be?a xware ya coga henaseye te bi navkirin (bi ingilizi:
lower respiratory tract
). Pi?ik, boriken hewa u sikildanoken hewaye lixwe digire.
Li gor guhaztin u alugorkirina gazan ji, coga henaseye dabe?e du be?a dibe
[9]
.
Devara gihandine (bi ingilizi:
conducting zone
). Di vi be?a coga henaseye de gazen henaseye ji difin ber bi pi?ikan ve, an ji ji pi?ikan ber bi dev u difin ve te guhaztin. Difin, gewri, qirrik, borihewa, liqeborihewa u boriken hewa pekhateyen devera gihandine ne
[9]
.Oksijen u karbona diokside di nav van pekhateyan de te gihandin.
Devere henasedane (bi ingilizi:
respiratory zone
) di vi devere de raste rast alugora gazan ru dide
[10]
. Coga kisike sikoldanoke u sikildanoken hewaye be?a devera henasedane ye
[9]
.
Di la?e mirov de du cure henasedan ru dide,
henasedana derve
u
henasedana navi
[6]
. Di navbera hewa u xwine de alugora gazan weki henasedana derve te bi navkirin. Henasedana derve bi navbeynkariya coga henaseye, di pi?ikan de ru dide. Di navbera
xwin
u xaneyen la? de alugora gazan ji weki henasedana navi bi nav dibe. Henasedana navi bi navbeynkariya koendama dileluleye pek te.
- ^
a
b
Campbell, Neil A., and Jane B. Reece. Biology. 8th ed., Pearson Education, Inc., 2008.
ISBN 978-0-8053-6844-4
- ^
OpenStax Biology. 2013.
[1]
- ^
a
b
Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology. Boston, MA: Cengage Learning.
- ^
a
b
Sylvia S. Mader, D., & Windelspecht, M. (2015). Biology (12th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
- ^
a
b
Villee, Claude Alvin, et al.( 1989) Biology. 2nd ed., Saunders College Publishing.
ISBN 0-03-023417-4
- ^
a
b
McKinley, Michael P.(2010) Human anatomy.3rd ed. McGraw-Hill Higher Education ISBN 978?0?07?337809?1
- ^
Johnson, Leland G. (1987 )Biology. 2nd ed., Wm. C. Brown,.
ISBN 0-697-04972-8
- ^
Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J. S., & Wilson, K. J. (2014). Ross and Wilson anatomy & physiology in health and illness 12th ed.
- ^
a
b
c
OpenStax, Anatomy & Physiology, OpenStax ,2013
[2]
- ^
Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.