Birrbirreya pi?te be?ek ji tewerepeykere ye.
Birrbirreya pi?te, stuna birrbirreye
an ji
stuna pi?te
[1]
(bi ingilizi:
vertebral column,spinal column,spine
)
Birrbirreya pi?te ji stuna hestiyen birrbirreye pek te . Ango gellek hestiyen birbirreye mina stunek li ser hev rez dibin, em ji ve stuna
hesti
re dibejin stuna birrbirreye an ji birrbirreya pi?te. Birrbirreya pi?te ji bine
kilox
, ji hestiye patike dest pe dike heta pi?tena hewze (bi inglizi:
pelvic girdle
) direj dibe
[2]
. Di nav kuna hestiyen birrbireye de
dirkepetik
derbas dibe. Stuna hestiyen birrbirreya pi?te, dirkepetike dipece u dipareze
[3]
. Herwisa birbirreya pi?te destek dide kilox u seri, ji bo masulkeyen parsuyan u yen pi?t u stu, xalen giredane ava dike
[4]
. Temene dergu?tiye de, di la?e mirov de 33 heb hestiye birrbirreye heye
[4]
, le her ko temene mirov zede dibe, mirov mezin dibe, hinek hestiyen birrbirreye bi hev re dizeliqin. Stuna birrbirreya pi?te ya mirovek pegehi?ti ji 26 hestiyan pek te. Ji vana 24 heb birrbirre ne, yek hestiye sebende (bi ingilizi:
sacrum
) u yek ji hestiye qilence (bi ingilizi:
coccyx
) ne. Ango birrbirreya pi?te ji 24 birrrbirre u ji 2 hestiyan pek te
[5]
. Di la?e miroven pegehi?ti de sebende ji 5 birrbireyen bi hev re zeliqi u yekbuyi pek te
[5]
. Hestiye qilence ji bi yekbuna 3-5 birbirreyen bi hev re zeliqi pek te
[6]
.
Hemu birrbire bi heman ?ewe u qebareye nebin ji, birrbirre hin pekhateyen hevpar li xwe digirin.
Stuna birrbirreya pi?te ji 24 birrbirreyan pek te, hemu birrbire bi heman ?ewe u qebareye nebin ji, hemu birrbirre hin pekhateyen hevpar li xwe digirin. Birrbirreyek asayi ji ten (bi ingilizi:
body
), kevaneye birrbirreye u hin nicikan pek te. Ten be?a aliye pe?iya birrbirreye ye ko destek dide giraniya la?. Loma qebare u sturiya tene birrbirreyan, her ko ji stu ber bi sebendeye ve dice zede dibe
[3]
. Li stuna birrbirreye de di navbera tene birrbirreyan de xepleyek (disk) kirkirki heye. Nave ve kirkirke, xepleya navbera birrbirreyan e (bi ingilizi:
intervertebral disk
) . Xepleya kirkirki birrbirreyan bi hev re gire dide, le nahele hestiyen birrrbirreyan bigihijin hev u ziyan bidin hev.
Kevaneye birrbirreye, be?a pa?iya birrbirreye peyda dike u ji car pi?kan pek te. Pedikula cep u ya raste, lamineya cep u ya raste. Pedikul, keleken kevaneye birrrbirreye ne u bi aliye pa?iya tene ve giredayi ne. Herdu lamina, pa?iya kevaneye birrbirreye pek tinin. Di navbera ten u kevaneye birrbirreye de kunek heye. Dirkepetik di nav kuna birrbirreye de direj dibe
[4]
.
Ji kevaneye birrbirreye heft nicik direj dibin. Cotek ji nickan weki niciken berwari ten navkirin. Niciken berwari ji xala ko pedikul bi laminaye ve gire dibe, direj dibin. Li aliye pa?, ji birrbirreye nicikek direj dibe, nave we, nicika dirriki ye. Nicika dirriki li bin cerme pi?ta mirov de bi hesani xuya dibe. Niciken berwari u ya dirriki ji boy giredana masulkeyan, bingehen giring in
[3]
. Cotek niciken
geha
jorin li herdu aliyen birrbirreye ve ber bi jor direj dibin u ruyek picuk peyda dikin . Cotek niciken geha jerin ji ber bi jer ve direj dibin u ruyek picuk ava dikin. Birrbirre bi navbeynkariya niciken geha jorin, bi birrbirreya jore xwe ve giredan avadike. Herwisa bi birbireya jere xwe ji bi navbeynkariya niciken geha jerin ve giredan ava dike. Giredanen navbera birrbirreyan, weki geha livoka sinordar te navkirin
[3]
.
Birrbirreya pi?te ji 24 birrbirre u du hestiyan pek te.
Birbireya pi?te ya mirov dabe?e 3 be?an dibe; birbirreyen stu (7), birrbirreyen singe (12) u birrbirreyen keleke (5)
Evana birrbirreyen heri bicuk in. Birrbirreyen stu (bi ingilizi:
Cervical vertebrae
) 7 heb in u weki C1, C2, ..... C7 ten ni?ankirin. Ji vana C1 u C2 birbirreyen taybet in. Birrbirreya stu ya yekem (C1) weki atlas, a duyem, a bine atlase ji weki tewere (bi ingilizi:
axis
) te navkirin
[7]
. Atlas bi esle xwe ne birrbirre, le xelekek ji hesti ye. Kilox li ser atlase disekine
[7]
. Birrbirreya tewereye li bin atlase de cih digire. Li ser ruye jore, nicikek weki mina
diran
(bi ingilizi:
odontoid process
), ji tewereye ber bi jor ve direj dibe. Nicika dirani direje nav kuna atlase dibe u bi bestere te zeximkirin. Bi vi awaye gehek bi livoka sinordar ava dibe. Kilox li ser ve gehe ji aliyek ber bi aliye din dilive.
Birrbirreyen singe (bi inglizi:
thoracic vertebrae
) 12 heb in. Weki T1, T2,.....T11, T12 ten ni?ankrin
[6]
. Ji ber ko destek didin giraniya la?, birrbirreyen singe ji birrbirreyen stu mezintir in. Li ten (bi ingilizi:
body
) u niciken birrbireyan de ruberen picuk hene. Gehen navbera parsu u birrbireya pi?te bi navbeynkariya van ruberen picuk ava dibin.
Birrbirreyen keleke (bi ingilizi:
lumbar vertebrae
), destek didin ji bo giraniya be?a jorin a la?. Loma birrbirreyen heri mezin en birrbirreya pi?te ne. Birrbirreyen keleke 5 heb in u weki L1, L2....L5 ten ni?ankirin.
Sebende (bi ingilizi:
sacrum
) ji penc birrbirreyen seretayi yen bi hevre zeliqi pek te
[6]
. Hestiye sebendeye bi ?eweye sego?eyi ye u ber bi pe?i ve rucal e. Sebende bi se aliyan ve giredayi ye ,loma vi navi girtiye. Be?a jorin a sebendeye bi birrbirreya keleke ya pencem ve giredayi ye. Sebende li aliye raste u cepe de bi hestiye kemaxe (kelek) ve giredayi ye. Li kotahiya sebendeye de hestiye qilence cih digire. Hestiyen sebendeye na?ibin birrbirreyen asayi, le kuna birrbirreye li xwe digirin. Dirkepetik di qada birrbirreya yekem a sebendeye de bi dawi dibe. Ango li nav kunen birrbirreyen sebendeye de dirkepetik tune, le demaren ji dirkepetike direji nav sebendeye dibin
[8]
.
Qilence an ji hestiye bocike (bi ingilizi:
coccyx / tailbone
) hestiyek picuk e sego?eyi ye. Bi gelemperi car birrbirreyen kotahiye bi hev re dizeliqin bi vi awaye qilence peyda dibe
[9]
. Qilence bi sebendeye ve giredayi ye.
Kevanebuna birrbireya pi?te, we zexmtir dike, ceminbariya we zedetir dike.
Birrbirreya pi?te ya mirovek pegehi?ti bi qasi 71 cm ye u picek kevaneyi ye. Gava mirov li aliye keleke ve (aliye cepe an ji raste) le dinere, be?en kevaneyi ya birrbireya pi?te he ba?tir xuya dibe. Her kevanok, li kijan be?a birrbirreya pi?te de peyda buye, nave we be?e girti ye. Kevanoka singe u ya sebende rucal in. Kevanoka stu u ya keleke qoqiz in. Kevanebuna birrbireya pi?te, we zexmtir dike u ceminbariya (bi inglizi:
flexibility
) we zedetir dike.
Di navbera birrbirreyen pi?te de geha livoka sinordar heye. Le ev sinor ji boy geha navbera du hestiyan e. Ji boy tevahiya stuna birrbirreye livin he hesantir e. Bi alikariya masulkeyan birrbirreya pi?te dikare bi hesani ber bi pe?i, pa?i u cep u raste bicemine. Bi taybeti birrbirreyen be?a stu u ya keleke dikarin he pirtir bilivinin.
Bester (bi ingilizi:
ligament
) birrbirreyan bi hev re giredayi dihele. Herwisa cihe xepleyen navbera birrbirreyan sabit dike u nahele ji cihen xwe bilivin. Bestera berwari ya birrbirreya atlase, nicika dirani ya birrbirreya tewereye, di nav atlase de cih dike. Li aliye pe?i ya birrbireya pi?te, ji seri heta dawi besterek li tevahiya stuna birrbirreye, li pe?iya tenen birrbirreye de direj dibe. Li aliye pa? de besterek di nav coga birrbirreye de li seransere stune de direj dibe.
Hestiyen birrbirreye li ser hev rez dibin le di navbera hestiyan de kirkirk (kirkirage) heye. Nave ve kirkirke, xepleya navbera birrbirreyan e (bi ingilizi:
intervertebral disk
) ye. Ango ruye hestiyan temase hev nakin
[6]
. Loma lekxi?andina hestiyan ru nade. Xepleyen navbera birrbirreyen stu u keleke he pirtir stur in
[2]
. Xeple weki mina balgihek, ?ok u darbeyen hawirdore dimijin, livin u cemina la? hesan dikin
[2]
. Hebuna xepleyan livina birrbirreyan hesantir dike. Gava la?e mirov ber bi pe? u pa? an ji ji aliyek ber bi aliye din dilive, birrbirre ji bi alikariya xepleyan dilivin
[9]
.
- ^
KURMANCI, rojnameya taybeti ya Enstituya Kurdi ya Parise . Hejmar 6
- ^
a
b
c
Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology (8th ed.). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company.
- ^
a
b
c
d
Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., & Kruse, D. et al. (2017). Anatomy & physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,
- ^
a
b
c
Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
- ^
a
b
Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
- ^
a
b
c
d
Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology (3rd ed.). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
- ^
a
b
Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J., & Wilson, K. (2014).Ross and Wilson anatomy and physiology in health and illness (12th ed.). Edinburg: Elsevier.
- ^
ANCYCLOPÆDIA BRITANNICA, Sacrum
[1]
- ^
a
b
Mader, S., & Windelspecht, M. (2017). Human Biology (15th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.