Amedi
(ji tipen erebi guhezkiri:
Amedi
) li devera
Behdinan
qeza u bajareki bicuk e. Di serdema
Mirektiya Badinan
de
paytexti
kiriye.
Amedi bajerkeke
Kurdistana Ba?ur
e u dikevite di nav sinore Behdinan da. Dani?tiyen vi bajerki neziki 6.000 kesan e. Di serdeme mirni?ina Behdinan da Amedi paytexte ve mirni?ine bu. Li ve devere peymangeheka tekniki bi nave
Peymangeha Tekniki ya Amediye
heye.
Rubere qeza ye 93 km², hijmara gunden rex u duren we 15 gund bon hem hatine werankirin, le pi?ti damezirandina hikumeta hereme petiriya gundan hatine avakirin.
Bajerke Amediye dikevite bakure rojihelate sentere
Parezgeha Dihoke
bi duriya 70
km
. Bajer ye ava kiriye li ser keliheka siro?t ku rubere we digehit 17,5
km²
u bilindahiya we ji dewru bera 1000
pe
ne vi bajerk dirokeka kevnar u pir rudan heye ku dizivirit bo
Imperatoriya A?ur
, zanayen ?inwaran dibejin Amediye bajere
Amat
e ye ku di belgenamen a?uriya da li serdeme
?ems Adde pence
(823-810) ber bune u nivisinen
Adedinirar siye
(804-782) beri bune u behse
Amat
di nivisinen cerxe Babiliye nu da hatiye u pa? rew?a we hatiye guhirin u keftiye jer desthelata dewleta Islami
Yaqut el-Hemewi
derbare Amediye dibejit ewe avakiri dibejne
Imadedine Zengi
sala 537'e koci (1142'e zayini) mi?exti, bele
Hemdalle Alimstufa el-Qezwini
[
cavkani hewce ye
]
bo we cende dicit ku ewe
Amat
nukiri dibejne
Madaldule al-Dilimi
[
cavkani hewce ye
]
ewe li sala 0338'e
[
cavkani hewce ye
]
mi?exti miri u wi Amediye binave xwe nav kiriye.
Diroknas
Ibn el-Esir
[
cavkani hewce ye
]
cendin caran nave Amediye inaye ev bajere to?i ne aramiye buye heta ku miren
mirgeha Sevdina
kurdi kiriye paytexte desthelate xwe li nezik sala 740'e koci (1339'e zayini) mi?exti u libin desthelata wan ev cihe pe?kefit u berdewam ma paytexte mirgeha Behdina heta sala 1842'an a zayine deme ji laye
Mihmed Ance Beyireqdar
[
cavkani hewce ye
]
ve hatiye dagirkirin pa?i sultane osmani
Mihmude duye
sisteme nawendi ye raste u xwe li wilayeten Osmani li ser sepand u bi ek car dest bi ser mirgehen kurdi da girt u bi wilayeta
Colemerge
pa?i wilayeta
Musile
ve hate giridan.
Li ser deme
Britaniya
sala 1918'e zayini desthelatdareke britani liser hate sepandin u digel pekhatina dewleta Iraqe Amediye bu qezayek ser bi liwa Musil ve u ekemin qayimqam li sala 1924'e zayini le hate damezirandin. Amediye bi ciwaniya xwe u cem u bistanen u cihe xwe yen guzari navdare nexasim
Silave
u
Since
ku berdewam kesikati u ava kaniya le heye u siru?teke ciwan u sermesit heye, u geliye Silave bi cendin coren feqi navdar e weku:
hijir
,
gwiz
,
hulik
u
sev
. Hercende biyave erde candine ye kem e le ciheke qelew u xudan berhem e, petiriya dar u baren Amediye bi ava kaniya dihete avdan, ev bajere bi sazkariyen milli navdare weku gusken axe u cendin karen di yen desti di hen cekirin nexasme li gunde
Dirigne
hindek taybetmendi bi sazkariyen axe hene; dibejin ev cihe qutabxaneka ser bixwe u avabu jibili van karan ji xelke ve devere yan ku Amediye kare candin u xwedikirina teri? u kewali u karen bazirganiye diken.
Bajer bixwe bi bazareke bazirgani dihite niyasin li devere a?ikiraye ku Amediye hemi muzexaneke cendin cih u avahiyen keltur u ?inewar le hene u heta nuke di beriz u a?ikirane ciruka berebaben ek li div ek vediguhezin u reveberiya ?inwara li Dihoke 34 cihen ?inwara le tomar kirine:
- Dergehe Rojava
: Dibejne
dergehe Misil
,
dergehe Sipneyi
u Seqafa ciwar wene li ser hene ji mirove siru?ti bicuktirin behira petir ew wene dizivirine serdeme farisiyan ji sala 148'an a beri bune heta sala 226'an a zayine, dihet hizirkirin ew wene yen hindek ?ahen farisiya bin ewen ?ere romaniya dikir, dergeh bixwe gelek ye mezin e u hemi ji bere helani yan ku bazi hatiye cekirin.
- Minara mizgefta Amediye
: Bilindahiya we digehije 30
m
u ji 102 derecka pek dihet ku digehine bilindahiya minare le diroke hindek ji ruye we biriye, behira petir ya li ser deme
Siltan Hisen Weli
di navbera salen 940-981 mi?exti da ji parcen bere helane sipi hatiye avakirin bi desten peykersazen ?areza, herparceka beri ji wan sekara diket bere serkeftina mirovane u sentere sere minare ye u diware we ye der ve ye, li sere minare qupeka mezin u bercav heye li ser ?engsteke he?t quli ye mezin ji kevire hi?ik hatiye cekirin.
- Cihe Mirgehe
: Dikevite laye joriye rojihelata bajeri bi ?ewaze ciwar gu?e u bi duqata pek dihet le bitine dergeh je maye u dirui?me mirgehe lisere ku
balinde Enqayi
u libin pet wi du mar in, eve ji belgeye liser ?arezaya desthelate u xemxuriya we liser cavderiya xelke xwe.
- Gurstana Mira
: Dikevite laye rojihelata bajeri u guren hemi
miren Amediye
li werene le bitine du qupe je mayine, bi ?arezayi u hunereke ciwan hatine cekirin ek ji wan gore Sultan Hisen Weli ye dibejin heta nuke teda ye gor ji sindirikeka dare mewe dirust kiriye ji ber hinde heta nuke maye u xirab nebuye. Li ser laye derve ye gori nivisiye "
Kulu ?eyiin halikun ila wechehu
" sultane mezin u
Adil Sultan Hisen Beg
li meha
?eibana
sala 981 mi?exti wexer kiriye. Qupa duwe ya li ser gore
Rew?en Xana kica Ismail Pa?ayi
hatiye avakirin u liser nivisiye "Rew?en kica Ismail pa?ay wexe kirin 1202 zayine".
- Xwandingeha Qubehan
, yan ji
Dibistana Qubehan
: Dikevite rubare Amediye bixwe, xwandingeheka ayini ya derin u kevnare li ser deme miren Behdinan ge?e kiriye u gelek xelke pertuken xwe bo kirine diyari heta buye xudan pertukxaneka derin u navdar li cihana islami, zedebari terxankirina dahaten mezin ji bo mezaxtiyen mela u kare xwandine heta salen bistan li sede buri berdewam bo, eve ji bili bi dehan cihen we yen kulturi u ?inwara weku
Seric
,
Ic Qela
,
Pira Ise Dela
li rubari.
Nahiya ?eladize
Zeye Mezin Di Werze Zivistane da Li ?eladize
?eladize(???????)
Li Destpeke
Gundekbo
Biser
Hoza
Doski
jorive
Ku Dewruberen Sede Hejde Le Akinci Bibon, Nave We Ji Cugrafiya We Hatiye
?el-a-do-ze
u Hatye Sivikirin bu
?eladize
Ku
Herdo Zeyen
Ava?in
Ji Bakurve u
Zeye Mezin
Ji Rojava ve Dihen Digehine Ek u Derbazdibin Bu Rojhelata
?eladize
, Pi?ti
Kuca 1988
e Xeliken Gunden Hozen Dewruber (
Doski
, Rekan , nerwe) Berev
?eladize
ve Hatin u Le Akinci bon , Li 2012 e
?eladize
Wek
Nah'iyek
Biser
Parezgeha Dihoke
Hate Danan , u
Gunde ?eladize
Nuke Wek
Taxeke
Mezine ?inwari Li Navenda
Nah'iya ?eladize
Maye Bi Nave
?eladiza Kevn
, u Hijmara Akinciyen
?eladize
Bi neziki
50,000
Kesan Dihete Xemlandin ,
?eladize
Bi Keltureke Taybete
Kurdi
bxuve Dewlemendi u Caniya Civak u
Kelture Kurdi
Diyardket u Herwesa
Zaraveke Taybet Bixuve Ji heye Ku Ji Malbata
Zarave Badini/Kurmanci
ye, u Gelek Kesatyen ?areza u Navdar Di Bwaren Cuda Da Je Raboyne Ku Xizmeta Civak u Keltur u Ziman u Xelke
Kurdistane
Kirine.
Dikevite ser reka sereki ewa ji sentere parezgehe dicite qeza Amediye u 41 km ji bajere Dihuke dur e u 1046 metran ya bilind e ji aste deryaye u bilindtirin pila germatiye li havine digehe 24 pila u dihate hijmartin ji xwe?tirin u beriniyastirin havingehen herema Kurdistane ji ber ke? u hiwaye we ye tena u hin u ava we ya mi?e ye, ramana peyiva we ji
singe ciya
hatiye ji ber ku di kevite singe
Ciyaye Garey
disan buconeka di heye dibejit: Ser u Sinik yan ku
sere Sinki
ku cihe cebuna keza Sinki u li van salen dimahiye a?ikira bo ku keza Sink qesta sere Garey diket ji bo zedebun u ve?artina heka xwe li payiz u zivistanan.
Daristaneka siru?t ya berfireh li sinure nahiye heye mifa ji dar u bare we dihite wergirtin ji bo xwedi kirina teri? u kewal le li van salen dimahiye ji ber durpecen abori u nebuna sutemeniye ziyanen mezin gehe?tine dar u bare we, xelke nahiye bara petir jiyara wan li ser candina deramete zivistane ye weku
genim
,
ceh
,
nuk
,
nisk
u bo candine ji mifa ji de?ta sipney di hete werigirtin zedebari candina deramete havine weku
birinc
,
bacanik
u
kesikati
u
pivaz
u
tutin
ku devera
Beregarey
ya beriniyase bi candina tutine herwesa gelek bistanen feqi weku
sev
u
xux
u
hurmik
u
hulik
u mewen
tiri
le hene zedebar gwiz u bahiv u hijir u [[spindar] u
mazi
u
guhi?ik
, ji giringtrin u beriniyastirin ciyayen we ciyaye Gare ye ewe dikevite naverasta erde nahiye, disan
ciyaye Metina
ewe dibite sinure nahiye digel nahiya
Kani Mase
u ji giringtirin rubaren we
rubare Sipney
ye rojava ewe ji gunde
Eredina
dizet u dicite
Berbanke
u
Dawdiye
u
Hemza
u
Dukere
heta digehite
Xabiri
.
Li nahiya Sersinke gelek cihen ?inwara hene u reveberiya ?inwara li Dihuke 14 cih tomarkirine diser hindira ku ci legeriyanen hur bu nehatine kirin ji wan
Kelha A?ewa
ewa gelek nave we dinav pertuken keldaniyan da hati zedebari ?inwaren
Amedika Xirab
.
Ji beriniyastirin havingehen we zedebari sentere nahiye,
Siyaretika
,
A?ewa
,
Geregu
, zedebari cendin gund u cihen di li devera
Bere Garey
ku ji ciwantirin deveraye bo burandina demen xwe? li havine.
Disan ji bo xwe hulisandina ser befire cihen xwe? hene eger deste avakirine u gehandina reka bigehite, hercende sere Garey u A?ewa hatibune avakirin ji laye
rejima beis
ya gur bigur ve le careka di boyinene havingeh u xelke ge?t u guzar demen xwe? le di burinin.
Rubere nahiye 918 km² u hejmara gunden we 35 gund in hemu li hewa
enfalen re?
hatibune werankirin bitine sentere nahiye u komelgeha
Qed?e
ya bixurti cekiri mabune ava, le pa?
Serhildana piroz
u damezirandina
Hikumeta Hereme
petiriya gunden we hatine avakirin.
Sentere we li bajerke Kani Mase ye mirov di?et bi reka Zaxo de?ta Sindiya u Beguva ra dicite Kani Mase, disan reka duye ji Bamerine bu Kani Belave u nezik gunde Birifka digehite reka ji zaxove dihet disan nuke rekeka di ji sere Amediye busere Amediye u hese ji laye Hikumeta Hereme ve hatiye vekirin, ramana nave we ji (Kaniya Masiya) hatiye, jiyar u jiyana xelke devere li ser candina Sevaye ku ji ba?tirin curen Seven cihane live devere dihete candin, le li hewen Enfalen re? hemi bistanen we digel gunda hatibune sutin u bi kereste Kimyawi hatibu re?andin u hemi hi?ik bibun, pa? damezirandina Hikumeta Hereme careka di xelke devere bistanen xwe yen Seva ?in kirin ve, herwesa cendin derameten di yen havini dihene candin weku Birinc-Bacanik-Ma?-Pivaz-Lubik u hemi curen Kesikatiye u dihene avdan bi ava Kaniya u rubaren bicuk weku:
- Rubarke Ure?Beduhe?Maye?Kani Mase?Yate?Tirwani??Baluka?Ziye mezin.
- Rubarke Sereru?Bequlke?Cididke-?Seferiya?Nihnik-Xabir .
- Ruibarke gabnerk??ilaza-Xanke?Giresur?Miska?Nihnik?Xabir
Zedebari mifa wergirtin ji rubare Zeye mezin u Xabir, Kani Mase yaberiniyase bi dar u bare Giwiza u Bahiva u Kezana u Maziya u Hurmika u Guhi?ka, ji giringtirin ciyaen we Ciyaye Metina ye ku sinure Ba?uri ye digel nahiya Sersinke u Bamerine herwesa gelek Ciyaen di hene weku ciyaen Serzeri u Hirure u Gabnerk, gelek cihen ?inwara le hene di ser hinde ra ku ji ruye ?inwarave nehatiye mesih kirin hindek ji wan di a?ikirane weku dipertuken (bilidaniya) hatiye weku Keliha Hirure yan Keliha Qumiriye u Keliha Baluka u Baruxe , Betenire u Keliha Mirsevdina u Keliha ?exu u Pira Bilbil ewa li serdeme Imareta Badina hatiye cekirin u devera kani Mase bi devera Nerwe Rekan ve gireddet, zedebari dera Mar gurgis u Mar Qumaya li gunde dere.
Rubere nahiye 608 km2 u hejmara gunden we (87) gund in hemi hatibune werankirin ji laye rijema Beis ya gur bi gur ve u xelke wan li Kumelgehen bixurti cekiriyen Beguva u Qedi?e u Derkare u Hizava u Berisive hatibune akincikirin, le pi?ti Serhildane u damezirandina Hikumeta Hereme petiriya gunden devere hatine avakirin zedebari cendin pirojen xizmetguzari u avakirina gunden hevcerx weku gunde Birifka u Tirwani? u Beduhe ku ji heme pediviyen jiyane pek dihet.
Bajare Dereluk
Li deme damezirandine sentere nahiye li gunde (Bebu) bu le hate veguhastin bu Kumelgeha Dereluke li devera
Nihele
ewa bixurti xelke devere le hatiye xirivekirin pi?ti hewiyen kavil kirin u wicirankirina devere, nahiya Dereluk dikevite Bikure Rojihelate parezgehe, cihe we ye kure u petiriya gunden we reka Tirumbele nine ji bili reka Amediye?Dereluk??eladze?Balnda-Cem ci, pi?ti Serhldana piroz u damezirandina
Hikumeta Herema Kurdistane
petiriya gunden we reka Tirumbele bu hatiye vekirin, jiyan u jiyara xelke ve devere li ser cindina herdu rengen deramete havine u zivistane ye weku Genim u Ceh u Gars u Birinc u Kesikati bu avdana van derameta mifa ji ava Kaniya u Rubaren bicuk dihete wergirtin disa li devera nahiya Dereluk gelek Giwiz u Bahiv u Mazi u Kezan u Kengiruk hene, ji rubaren devere:
- Rubarke Ava Mark ku ji van jederan dihet: Kiniyani??Zewa situy-Xari ?Game?ka?Dukera Mazi ?Cem Ci ? Peperxa?Geliye Balinda ?Ruye?in ? ?iruk?Ari?-keliyanke-Geliye Ri?ave?Ure .
- Rubarke Bebu ku ji dw ta pek dihet: Bebu?Spiye?Serine ??iviye?Zere?Zey -Zewa Seri ??Ba?e.
- Dutaza-Nerwa Jeri?Kani Sarke- Kare?Zey.
Eve u zedebari Rubare Zeye Mezin ewe dikevite sinure Rojava digel devera Berwari Bala disan Rubare ?emdinan (Ruye ?in) ewe dibite sinure Rojihelate digel devera Barzan u Miziri Joriya.
Heta nuke ji ruye
?inwarave
ci legeriyan nehatine kirin ji ber hinde heta nuke ci cihen ?inwara ku dizurin weku Keliha Nerwe?Kelha Beb?re-Dera Zal-Pira Keliya ewa dikevite ser Rubare Zeye Mezin nezik gunde Re?ava ku devera Amediye bi nahiya Dereluk ve gireddet zedebari pira Bilbil ewa devera Berwar bala bi devera Nerwe u Rekan ve gireddet u ek ji ?inwaren Imareta Behdina ye zedebari cendin Kelih u cihen di yen kevnar li gunden Zewa ?kan u Sigere.
Rubere nahiye (1007) km² u hejmara gunden we (162) gundin hemi li hewen kavil kirin u werankirina Kuridistane ji laye rijema Beisa gur bi gur ve hatiye werankirin u xelke wan gunda li Kumelgehen (Siriye-?eladze?Dereluke?Kiwane) u hjmarek li Kumelgeha Qed?e hatine Akincikirin, le pi?ti Serhildane Hikumeta Hereme deste avedaniye gehandiye hejmareka gunden devere le petiriya wan he?ta ji ber kawdanen ne aram yen devere kavlin u nehatine avakirin.
Gunde Bamerine dikevite binare Ciyaye Metina u Firokexana Bamerine ya beriniyas neziki we ye disan dikuvite nezik gunde Eredina ye guzari, live dimahiye pe?keftineka mezin ya avedaniye bixweve ditiye, nahiya Bamerine cihe huzanivan u ?Sufi u ?exa buye sufiyati Qutabxaneka ayini bu u gelek zanayen ayini u zimani u ?arezaya Tture u Edebi qesta were di kir ev nahiye ji nu hatiye damezirandin bi fermana kargeriya hejmar (1197) li 19/02/2000 bi daxaziya Necirvan Ehmed parezgare Dihuke ye wi caxi, u ji ber pediviyen giring yen devere bu berfirehbuna avedaniye cendin Fermangehen Hikumete le hatine danan eveji harikar bu ji bu ba?ibuna bare aburi u peydakirina deliven kari.
Ev nahiye bi fermana kargeri ya hejmar (1182) li 19/02/2000 pi?ti wi demi parezgari bi feri diti ku nahiyek li were bihete damezirandin daku sinurek bu mi?ext buna ji gunda Bihete danan u xelk bihete handan bu qest kirina gunda, pi?ti damezirandina we cendin dezgayen Hikumeta Hereme le hatine danan, li Cemanke kumelgeheka akincikirine ya hevcerx hatiye avakirin u hemi pediviyen jiyane ji pirojen xizmetkari teda hatine bicih inan u mirov di?et bejit ci cudahi dinavbera we bajeri da ninin.
Aktereki komediye naseyaei bi jelo Qedi?i
berniyase devere
stranbej