Napoleon Bonaparte
(*
15. Aujust
1769
) a
Ajaccio
op
Korsika
; †
5. Aujust
1821
op
St. Helena
. Ha woch ono Staatsmann un
Veldhaar
.
Em singe Name weed op
Franzuusesch
wie [
napole?? bon?p?rt
] (
IPA
) ußjeshproche.
Napoleon wood als
Napoleone Buonaparte
a
Ajaccio
op
Korsika
jebooro. Sing Aldere woore
Carlo Buonaparte
un
Laetitia Ramolino
. Ha hott Zwolf Jeschwistere wobei ha dr Zweitaldste woch. Napoleon besoot d Schull a Ajaccio un hott Spass am Lase un an Jeschichte. Singe Papp hott vreuer davoor jekampft, dat Korsika van d Franzuuse unavhangisch wood. Da Jedanke hat Napoleon lang em Kopp jehatt.
Napoleons Papp schaffte ot, dat Napoleon bei ot
Militar
van d Franzuuse usjebeld wood. Em Dezember 1778 koom ha zosamme met singe aldere Brooch no
Autun
, om do d franzosische Sproch richtisch z liire. O Jooch spiir jang ha als jonge Soldat no
Brienne
, om do usjobeld z waade. Ha koom bei di ange jong Soldate avver net jott a.
An d Scholl wooch ha ma em Rechne un en Jeschichte jott. En o paar Fascher wood ha isch jar net jeprooft. Watt ham avver siir jott joveel woch en Jeschichte d Kampfe va
Alexander dr Jruuße
un
Julius Caesar
.
Ha packte avver d Profung un sollt en d
Marine
joo, avver sing Aldere schaffde ot, dat ha no d Artillore koom. Joohr 1784 wood ha an d beitste Militarschull va Paris ajonomme.
Am 24. Aujust 1785 storv Napoleons Papp un ho wood dr Chef van d Familisch, da singe aldore Brooch Pastuur woode wooch. Met 16 Jooch schaffte Napoleon ot, Offizier z waade. 1786 wood ha Leutnant em Rejiment
La Fere
. Zwei Jooch spiidr, 1788, wood ha no Auxonne vorsatze.
Napoleon soch en d Revolutiun va 1789 on Mojolischkeet, Korsika va Frankreich unavhangisch z maache un woch doher ono Vreund van d Revolutionare, henger di ha sisch met si Rejiment stallt. 1791 wood Napoleon zom Premiumleutnant va sii Rejiment. Am 17. Juli 1791 troon Napoleon zo d Republikaner ovver un wood Medglied van dr Jakobinerbond. Em selbe Joohr wood Napoleon dr Chef van d Nationaljarde op Korsika. Dobei jeroont ha avver a Kampfe un Napoleon jeht no d Franzuuse zorock.
1792 wood Napoleon us d Armee entlosse. Ha hott Flupp. Als ha no
Paris
jang, om jaje sing Entlossong z klaare, do hant se ham net ma neu ajestalt, se hant ham zom Hauptmann jemaat. Napoleon jang bald weer no Korsika zorock un kampfte jaje Sardinie. Als dr Nationalkonvent sisch jaje Napoleon ussproch, moot Napoleon met sing Familisch en ot Exil no Frankreich joo.
Als a Frankreich d
Jakobiner
va
Maximilien de Robespierre
d Macht ovvernomme hodde, jang Napoleon zo si Rejiment no Sudfrankreisch zorock. Sei hellte ham voor ono johe Vreund un maade Napoleon zm Chef van d Artillerii un ha sollt helpe, de Stadt Toulon ezonemme. Met d Holp va Napoleon hat dat am 19.Dezember 1793 gefluppt un am 22. Dezember 1793 wood Napoleon zom Brijadejeneral gemaat. Ha wood Chef van d Armee a
Italie
. Ono Schlaach en ot Jeneck kraat ha avver als d Jakobiner verloore un ha sujaar en ot Jevangnis joo mood un ha ot Komando verloor.
Napoleon laavde nu a
Marseille
un hott do o Kuddelche met
Desiree Clary
.
Napoleon jang no Paris un holp
Paul de Barras
bei ono Opstand, watt Napoleon dr Rang van ono Divisionsjeneral abraat. Spiir wood ha sujaar ovvischte Befehlshaber van ot Ennere.
Am Nungde Marz Sovvezehhondotsaaßunnungßisch (
19.3.
1796) hiroode Napoleon
Josephine de Beauharnais
.
Zwei Daach no sing Huchzitt jang Napoleon warm no Italie, wo sing Armee op ham waade. Ha schaffte ot us da welde Hoof on modern Armee z maache. Am 10. Mai 1791 hat sing Armee jaje d
Osterreicher
, dovoor at jaje dr
Konig va
Sardinie
jewonne. Sing Arfolge maade ham zwar a Italie beliept, avver a Frankreisch traude se ham nat asu janz. Maache kutte se do avver nat voll.
Am 1.Juli 1798 koom ha met 38.000 Soldate a
Ajipten
a. Vorhen hot ha at
Malta
besatze. Am 23. Juli 1798 trock ha a
Kairo
enn. Do kraat Napoleon d Informatiun, datt sing Scheffe van d Anglander versenkt woode send. Ha woch dodorch van sing Heemot avjetrennt. Wesseschaftler, di bei ham woore, maade en di Zitt voll Entdeckungen, avver ewisch kutt un wool Napoleons Armee nat an Ajipten bliive. Dozo koom, dat d
Pest
voll Soldate ombraat. Ha leed voll van sing Soldate zorock un jang warm no Frankreisch, wo ha am 9. Oktober 1799 akoom.
Do kanne a Paris me an ono Erfolsch van ot Direktorium jlood, spellte
Emmanuel Joseph Sieyes
un
Roger Ducos
met da Jedanke, ot Direktorium z sturze. Napoleon sollt halpe un met sing Holp hand se ot jeschafft. Bonaparte, Sieyes un Ducos woode Konsule. Napoleon schaffte ot dobei dr ischte z waade un moch ka sahre, dat ha allein rejierde. Am 25. Dezember 1799 wood bestemmt, dat Napoleon als ischte Konsul voor 10 Joohr em Amt blieve kutt. Z ischt kampfte ha jaje alle us d Oppositiun. Avver ot rischtije Kampfe kutt ha och net losse. Am 10. Juni 1800 jewonn ha em zweide Koalitionskresch. Am 8. Oktober 1801 maade ha Vreede met do Russe, am 25. Maaz 1802 met
Angland
. 1803 vorkoofde Napoleon
Louisiana
. 1802 leed Napoleon sisch zm Konsul voor dr Rest va si Laave waale.
Als d
Preusse
d Franzuuse saahte, sei sollte sich hanger dr
Ring
zorocktrecke, do entscheed Napoleon, dat sing Soldate dorch
Thuringe
no
Berlin
tracke sollte. Bei
Jena un Auerstatt
verloore d Preusse un d Franzuuse marscheerde a Berlin an. Avver ha trock wiir. Suu verbraat ha dr
Winkter
1806/1807 a Warschau, wo ha o Kuddelche met Maria Walewska hot un hoor o
Kengk
maade. Am 7. Juli 1807 joov ot Vreede tosche Frankreisch,
Russland
un Preussen dorch dr Vreede va
Tilsit
. Bo janz Zentraleuropa wood nu va Frankreisch kontrolliert.
Dr Zaar
Alexander I.
wool nat mi langer d
Kontinentalsperre
jaje Angland metmaache. Doropp han trock Napoleon all sing Soldate zosamme un hot ovver 675.000 Mann an d Jrenz zo Russland stooh. Ha kampfde wi ono Welde, avver dat Land wooch asu jruuß, dat ha zovoll Soldate verloor. Bei d
Schlacht va Borodino
veele allein 80.000 Soldate. Ha kutt zwar noch
Moskau
anamme, avver am 18. Oktober 1812 entscheed ha, aavzotrecke. Ma 18.000 Soldate koome heem.
Als ha heem woch, do zeechte ot sich, dat sing Vreunde sich neu Vreunde soohte. Ha vorloor dr Rockhalt en d Armee. Am 31. Maaz 1814 vorloor ha Paris. Am 11. Aprel 1814 joov ha op. Ha wood dorop hen dr Herscher va
Elba
un kraat 1.000 Soldate.
Am 4. Mai 1815 koom ha a Elba a un versoot am 1. Maaz 1815 weer no Frankreisch zorock z joo. Napoleon schaffte ot, 125.000 Soldate z sammele un trock jaje Osterreich, Russland, Angland un Preußen. Ha hat zwar a paar Schlachte jowonne avver a
Waterloo
vorloor ha jaje d Armee va
Wellington
. Doropp beschlosse d Alliierte ham no
St. Helena
en ot Exil z schecke. Am 5. Mai 1821 storv ha. Seit dr 5. Dezember 1840 litt ha em
Invalidendom
a Paris bejraave.