Координатла:
43°35′ N
43°24′ E
? / ?
43.583333° N
43.4° E
(G)
(O)
43.583333
,
43.4
Къабарты-Малкъар Республика
(
орус.
Кабардино-Балкарская Республика
,
къаб.-черк.
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ
) ? Россия Федерацияны къурамында республикады. Шимал-Кавказ Федерал бёлгеге киреди.
1922 джылны
1-чи сентябрында
къуралгъанды. Ара шахары
Нальчикди
.
Шималда
Ставрополь край
бла, къыбылада
Шимал Тегей
эмда
Гюрджю
бла, кюнбатышда
Къарачай-Черкесия
бла чеклешеди.
Республика асламысы бла
Шимал Кавказны
тауларында орналыбды, шимал кесеги тюздеди.
Къыбыласында
Уллу Кавказны
тёрт тау тизими созулубдула ? Мел, Къаялы, Къабыргъа эмда Баш (неда Сууайыргъан) тау тизимле
- Эм мийик нохтасы
:
Минги Тау
(5 642 м)
- Шималдан къыбылагъа эм узун джери
: 167 км;
- Кюнчыгъышдан кюнбатышха эм узун джери
: 123 км.
Климаты континетлиди. Январны орта температусрасы ?4С башлаб (тюзледе) ?12С дериди (таулада), июлда уа +23С башлаб +4С дери. Джылда джауумла 500?2000 мм.
Тюзлеринде
къара топуракъла
эмда
къаралдым-каштан топуракъла
, тауланы къабыргъаларында ?
тау-джайлыкъ топуракъла
джайылгъандыла.
Республиканы территориясыны 1/10 чегетди. Суу джагъалада ?
чапыракълы чегетле
. 800?1600 м мийикликде ?
кенг-чапыракълы чегетле
(асламысы бла
чынар
чегетле), 2200 м дери ?
зыгыт
(асламысы бла
нарат
). 2000?2400 м мийикликледе
субальпий джайлыкъла
. 2400 м мийикликде ?
альпий джайлыкъла
джайылгъандыла.
Сютичиучюледен
барс
,
шакал
,
бёрю
,
къара айю
,
къундуз
,
джур
,
къабан
, кавказ
къашха эчки
,
джугъутур
джайылгъанды. Къанатлыланы ичинде эм бек джайылгъан ?
сарычыпчыкъ
,
джаз тауукъ
эмда
бёденеди
.
Къабарты-Малкъарны территориясында ≪
Минги тау тийреси
≫
миллет парк
,
Къабарты-Малкъар мийик тау заповедник
орналгъандыла
[2]
.
1922
джыда
Къабарты-Малкъар автоном область
къуралады,
1936 джыл
статусу
АССР-ге
дери чыгъарылады.
Уллу Ата Джурт къазауатны
джылларында Къабарты-Малкъарда 115-чи Къабарты-Малкъар атлы дивизия къуралады, ол Кавказ ючюн сермешиуде эмда
Сталинград сермешиуде
кесин джигит кёргюзеди.
1942 джылда
республиканы асламысы немецлени тюблерине тюшеди.
1943 джылны
январында республиканы бютеулей немецледен ариулайдыла.
1944 джылны
8-чи мартында
малкъар халкъны кёчюрюлюуюнден
сора республикагъа
Къабарты АССР
ат бериледи,
1957 джыл
джангыдан Къабарты-Малкъар АССР ат алады.
1992 джылдан
башлаб бусагъатдагъы ? Къабарты-Малкъар Республика деген атын алады.
- Халкъы
? 859 800 адам (
2010
)
- Басыннганы
? 68,9 адам/км² (
2010
)
- Шахарчыла
? 54,5 % (
2010
)
Миллет
|
1926
|
1939
|
1959
|
1970
|
1979
|
1989
[3]
|
2002
[4]
|
2010
1
|
Сан
|
%
|
Сан
|
%
|
Сан
|
%
|
Сан
|
%
|
Сан
|
%
|
Сан
|
%
|
Сан
|
%
|
Сан
|
%
|
Къабартылыла
|
122.402
|
60,0 %
|
152.237
|
42,4 %
|
190.284
|
45,3 %
|
264.675
|
45,0 %
|
303.604
|
45,5 %
|
363.494
|
48,2 %
|
498.702
|
55,3 %
|
490.453
|
57,0 %
|
Малкъарлыла
|
33.197
|
16,3 %
|
40.747
|
11,3 %
|
34.088
|
8,1 %
|
51.356
|
8,7 %
|
59.710
|
9,0 %
|
70.793
|
9,4 %
|
104.951
|
11,6 %
|
108.577
|
12,6 %
|
Оруслула
|
15.344
|
7,5 %
|
129.067
|
35,9 %
|
162.586
|
38,7 %
|
218.595
|
37,2 %
|
234,137
|
35,1 %
|
240.750
|
31,9 %
|
226.620
|
25,1 %
|
193.155
|
22,5 %
|
Тюрклюле
2
|
39
|
0,0 %
|
96
|
0,0 %
|
?
|
?
|
350
|
0,1 %
|
2.033
|
0,3 %
|
4.162
|
0,6 %
|
11.053
|
1,2 %
|
13.965
|
1.6 %
|
Тегейлиле
|
4.078
|
2,0 %
|
4.608
|
1,3 %
|
6.442
|
1,5 %
|
9.167
|
1,6 %
|
9.710
|
1,5 %
|
9.996
|
1,3 %
|
9.845
|
1,1%
|
9.129
|
1,1 %
|
Эрменлиле
|
255
|
0,1 %
|
1.119
|
0,3 %
|
1.421
|
0,4 %
|
2.033
|
0,3 %
|
2.184
|
0,3 %
|
3.512
|
0,5 %
|
5.342
|
0,6 %
|
5.002
|
0,6 %
|
Украинлиле
|
17.213
|
8,4 %
|
11.142
|
3,1 %
|
8.400
|
2,0 %
|
10.362
|
1,8 %
|
12.139
|
1,7 %
|
12.826
|
1,7 %
|
7.592
|
0,8 %
|
4.800
|
0,6 %
|
Корейлиле
|
?
|
? %
|
?
|
? %
|
1.798
|
0,4 %
|
3.773
|
0,6 %
|
4.949
|
0,7 %
|
4.983
|
0,7 %
|
4.722
|
0,5 %
|
4.034
|
0,5 %
|
Чыганлыла
|
63
|
0,0 %
|
145
|
0,0 %
|
416
|
0,1 %
|
1.076
|
0,2 %
|
1.713
|
0,3 %
|
2.442
|
0,3 %
|
2.357
|
0,3 %
|
2.874
|
0,3 %
|
Черкеслиле
|
18
|
0,0 %
|
?
|
? %
|
166
|
0,0 %
|
303
|
0,1 %
|
499
|
0,1 %
|
614
|
0,1 %
|
725
|
0,1 %
|
2.475
|
0,3 %
|
Татарлыла
|
449
|
0,2 %
|
1.400
|
0,4 %
|
1.608
|
0,4 %
|
2.481
|
0,4 %
|
3.058
|
0,5 %
|
3.005
|
0,4 %
|
2.851
|
0, 3 %
|
2.375
|
0,3 %
|
Азербайджанлыла
|
5
|
0,0 %
|
62
|
0,0 %
|
257
|
0,1 %
|
633
|
0,1 %
|
1.984
|
0,3 %
|
2.024
|
0,3 %
|
2.281
|
0,3 %
|
2.063
|
0,2 %
|
Тау чууутлула
|
1.473
|
0,7 %
|
?
|
? %
|
2.219
|
0,5 %
|
2.546
|
0,4 %
|
612
|
0,1 %
|
3.178
|
0,4 %
|
198
|
0,0 %
|
?
|
? %
|
Немецле
|
2.674
|
1,3 %
|
5.327
|
1,5 %
|
903
|
0,2 %
|
5.262
|
0,9 %
|
9.905
|
1,5 %
|
8.569
|
1.1 %
|
2.525
|
0,3 %
|
?
|
? %
|
Башхала
|
6.796
|
3,3 %
|
13.269
|
3,7 %
|
9.527
|
2,3 %
|
15.591
|
2,7 %
|
20.309
|
3,0 %
|
23.183
|
3,1 %
|
21.730
|
2,4 %
|
21.037
|
2,4 %
|
Бютёулей
|
204.006
|
100%
|
359.219
|
100%
|
420.115
|
100%
|
588.203
|
100%
|
666.546
|
100%
|
753.531
|
100%
|
901.494
|
100%
|
859.939
|
100%
|
1
2269 адам миллетин белгилемегенди.
2
Ахыска тюркле бла бирге.
|
10 минг адамдан аслам адам джашагъан джерлешимле
2010 джылны 1-чи январына кёре
[5]
|
Нальчик
|
▼
269,0
|
Чегем
|
▲
18,3
|
Прохладный
|
▼
60,0
|
Нартан
|
12,3 (2002)
|
Басхан
|
▲
37,7
|
Шалушка
|
11,2 (2002)
|
Нарткъала
|
▲
33,4
|
Экинчи Чегем
|
10,6 (2002)
|
Майский
|
▲
27,3
|
Исламей
|
10,6 (2002)
|
Дугулубгей
|
20,4 (2002)
|
Кенже
|
10,3 (2002)
|
Тырныаууз
|
▼
20,1
|
Заюково
|
10,3 (2002)
|
Терк
|
▲
20,0
|
Хасанья
|
10,2 (2002)
|
|
- Республикан бойсунууда шахарла:
Республиканы экономисыны тамалы
эл мюлкдю
.
Электрокъууат да айный барады, регионда талай гидроэлектростанция ишлейди, бютелей къарыуу ? 126,6 МВт, джылгъа 478 млн кВт·сагъ чгъарадыла:
- Аушигер ГЭС
(60,0 МВт; 222,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
- Къашхатау ГЭС
(65,1 МВт; 241,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
- атылтыб ишлемез халгъа келтирилген
Басхан ГЭС
(25,0 МВт; 79,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
- талай гитче ГЭС ишлейди (бютеулей къарыуу 5,5 МВт чгъаргъаны 14,9 млн кВт·сагъ джылгъа),
- Зарагиж (15,6 МВт) эм Огъары Малкъар ГЭС-лени къурулушлары барады (15,6 МВт),
Тюрк этносла
кёб санда джашагъан къралла эмда регионла
|
---|
Бусагъатдагъы тюрк къралла
|
Бойсунмагъан
|
|
Джарым
танылгъан
|
|
|
---|
Тюрк этносла
кёб санда джашагъан
неда
тюрк тилледен
бирин
официал тил кибик таныгъан
къралла бла регионла
|
50 %-ден кёб
|
|
10?50 %
|
|
5?10 %
|
|
1?5 %
|
|
|
---|
Тарих къралла
|
|
---|