Киняргванда
нето
Няргванда кыв
/
Руандаись кыв
(
няргв.
Ikinyarwanda , Ururimi rw’Ikinyarwanda
) ? эт?
нигер-конго
вужись
банту
группа? пыран кыв. Руандаись кыв вылын баит?ны 12 млн морт, унажыксo
Руандаын
да
Угандаын
.
Няргванда кыв босьтoмась
веськoтлан кыв
туйo Руандаын. Сылoн вариант,
Рунд?
кыв, лыддьoны веськoтлан кывнас лунвылас куйлан
Бурунд?ын
.
[1]
Кыдз Руандаын, с?дз и Бурунд?ын отирыс тэчoм куим этнос?сь:
хуту
(84%),
тутс?
(15%) да
тва
(1%) (пигмей отир). Но быдoнныс баитoны oт?к кыв вылын, кoдo перво вoлoма хутулoн.
Няргванда кылын 11 диалект:
- Итирера (
ikireera
)
- Итигойи (
ikigoyi
)
- Идисозо (
igisoozo
)
- Идитига (
igikiga
)
- Идишобдё (
igishobyo
)
- Олучига (
oluciga
)
- Идихаву (
igihavu
)
- Урураши (
ururashi
)
- Амаши (
amashi
)
- Итияка (
ikiyaaka
)
- Итиняндуга (
ikinyanduga
)
Няргванда кылын 30 торьяшы.
Шумашыэз няргванда кылын 25-а.
|
выл?сь тырп
|
кывйыв
|
кывш?р
|
кывб?р
|
горш
|
ул?сь тырп
|
ул?сь пиннез
|
выл?сь пиннез
|
альвеола
|
палатум одз
|
палатум б?р
|
велум
|
чаналан
|
мезмыт
|
w
|
|
|
|
|
j
|
|
|
нумган
|
m
|
|
n
|
|
?
|
|
ŋ
|
|
орддян-зэгалан
|
|
|
|
?
|
|
|
|
|
тыр шума
|
потк?тан
|
горт?м
|
p
|
|
t
|
|
c
|
|
k
|
|
гора
|
|
|
d
|
|
?
|
|
?
|
|
зыртчан
|
горт?м
|
|
f
|
s
|
?
|
c
|
|
|
h
|
гора
|
β
|
v
|
z
|
?
|
|
|
|
|
гартчан
|
горт?м
|
|
|
|
ts
(?)
|
?
(?)
|
|
|
|
|
гора
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Нярванда кылын вит тыргора шы:
|
пыдына
|
мат?сь
|
ш?рись
|
ыл?сь
|
лэбтoм
|
вылына
|
i
|
|
u
|
ш?рoдз
|
e
|
|
o
|
лажмыта
|
|
a
|
|
Няргванда кыв тональнoй кыввез коласын.
Няргванда анбур лoсьoтoм латынь анбурись, кыт?сь босьтoмoсь 24 шыпас.
¹
c
= ч
Латин анбурись
q
да
x
няргванда кылын абуoсь.
d, f, g, k, m, n, p, s, t, v
шусьoны кыдз коми
д, ф, г, к, м, н, п, с, т, в
.
a, o, u, i, e
кыдз коми
а, о, у, и, е
Аскодя шусян шыпассэз:
Орфогр.
|
IPA
|
коми
|
w
|
/w/
|
слогтoм у
|
h
|
/h/
|
гортoм ловшы
|
b
|
/β/
|
б/в
|
c
|
/?/
|
ч
|
j
|
/?/
|
ж
|
l
|
/?/
|
р/л
|
r
|
/?/
|
р/л
|
y
|
/j/
|
й
|
z
|
/z/
|
з
|
Шыпас чукoррез, кoдна мыччалoны oт?к шы:
Орфогр.
|
IPA
|
коми
|
sh
|
/?/
|
ш
|
ny
|
/?/
|
нь
|
ty
|
//
|
|
dy
|
//
|
|
cy
|
/c/
|
ть
|
shy
|
/c/
|
сь
|
jy
|
/?/
|
дь
|
Лыддьoтан кылын да басниын Тегари гoгoр
к
да
г
мат?сь тыргораэз одзын пoртчoны
ть
да
дь
шыэзo:
- 'ki' = ти
- 'ke' = те
- 'gi' = ди
- 'ge' = де
Мукoд шыпас чукoррез лыддьoны аскодя:
Орфогр.
|
IPA
|
коми
|
mw
|
/mŋ/
|
мнг
|
pw
|
/pk/
|
пк
|
bw
|
/b?/
|
бг
|
rw
|
/??w/
|
ргв
|
tw
|
/tkw/
|
ткв
|
dw
|
/d?w /
|
дгв
|
cw
|
/t?kw/
|
чкв
|
sw
|
/skw/
|
скв
|
my
|
/m?/
|
мнь
|
by
|
/b?/
|
бдь
|
ry
|
/??/
|
рдь
|
nt
|
/nh/
|
нх
|
mp
|
/mh/
|
мх
|
nk
|
/ŋk/
|
нгк
|
nn
|
/niŋ/
|
н?н
|
Кывпомись
a
,
e
да
i
oшoны баиттoн, локтo кo ны сьoрo тыргораoн пондoтчан кыв. То Руанда гимнын гижoны с?дз:
Reka tukurate tukuvuge ibigwi wowe utubumbiye hamwe twese Abanyarwanda uko watubyaye berwa, sugira, singizwa iteka.
а шуoны:
"Reka tukurate tukuvug' ibigwi wow' utubumiye hamwe twes' abanyarwand' uko watubyaye berwa, sugira singizw' iteka."
Быд субстантив бердын эм
- содтoт (
u
,
i
,
a
)
- префикс (
mu, ba, mi, ri, ma, ki, bi, n, ru, ka, tu, bu, ku, ha
)
- кыввуж (унажыксo аркмoм кадакыл?сь).
Няргванда кылын субстантиввез юксьoны 16 классo. Мукoдкоста ныись керoны 10 гоз, мыля уна эманиммезлoн унаo да oт?кo лыддян формаэз пырoны oт?к классo. Ул?сь табличаын мыччалам субстантиввезл?сь 16 класс и кыдз н?йo унажыксo гозйoтoны.
Префикс
|
Классификация
|
Лыд
|
Вежoртас
|
Мыччалан
|
Банту
|
Кокс
|
???
|
umu-
|
1
|
1
|
oт?к
|
морт
|
umuntu
? морт
|
aba-
|
2
|
уна
|
abantu
? отир
|
umu-
|
3
|
2
|
oт?к
|
пуэз, кусттэз, паськыт?ннэз
|
umusozi
? мыс
|
imi-
|
4
|
уна
|
imisozi
? мыссэз
|
iri-
|
5
|
5
|
3
|
oт?к
|
мыйкo уна, лысин торрез, кизерторрез
|
iryinyo
? пинь
|
ama-
|
6
|
5/8/9
|
3/8/9
|
уна (с?дзжo субстанчаэз)
|
amenyo
? пиннез
|
iki-
|
7
|
4
|
oт?к
|
oтласа, паськыт нетo аскодя oнджаэз
|
ikintu
? квам
|
ibi-
|
8
|
уна
|
ibintu
? кваммез
|
in-
|
9
|
3
|
5
|
oт?к
|
быдмассэз, пода да горт?сь кoлуй
|
inka
? мoс
|
in-
|
10
|
3/6
|
5/6
|
уна
|
inka
? мoссэз
|
uru-
|
11
|
6
|
oт?к
|
берся
|
urugo
? горт
|
aka-
|
12
|
7
|
oт?к
|
учoтмoтан формаэз
|
akantu
? oнджаок
|
utu-
|
13
|
уна
|
utuntu
? oнджаоккез
|
ubu-
|
14
|
8
|
n/a
|
абстрагируйтoм ниммез, кытшoмалoммез да сулалoммез
|
ubuntu
? generosity
|
uku-
|
15
|
9
|
n/a
|
керoммез, кадакывсянь аркмoм ниммез, герунддэз
|
ukuntu
? means
|
aha-
|
16
|
10
|
n/a
|
местаэз
|
ahantu
? места
|
- iki
renge
?
ibi
renge
кок ? коккез
- iki
mera
?
ibi
mera
быдмас ? быдмассэз
- igi
ti
?
ibi
ti
пу ? пуэз
- umu
gabo
?
aba
gabo
айка ? айкаэз
- umu
gore
?
aba
gore
инька ? инькаэз
- um
wana
?
ab
wana
кага ? челядь
- umu
sozi
?
imi
sozi
керoс ? керoссэз
- iryi
nyo
?
ame
nyo
пинь ? пиннез
- i
fi
?
ama
fi
чери ? чериэз
- in
zu
?
ama
zu
керку ? керкуэз
- urur
abyo
?
ind
abyo
дзоридз ? дзоридззез
- urur
imi
?
ind
imi
кыв ? кыввез
- uru
kwavu
?
in
kwavu
кoч ? кoччез
- rimwe
? ?тiк
- kabiri
? кык
- gatatu
? куим
- kane
? нёль
- gatanu
? вит
- gatandatu
? квать
- karindwi
? сизим
- umunani
? кыкъямыс
- icyenda
? ?кмыс
- icumi
? дас
- cumi na rimwe
? дас ?тiк
- cumi na kaviri
? дас кык
- cumi na gatatu
? дас куим
- cumi na kane
? дас нёль
- cumi na gatanu
? дас вит
- cumi na gatandatu
? дас квать
- cumi na karindwi
? дас сизим
- cumi n’umunani
? дас кыкъямыс
- cumi n’icyenda
? дас ?кмыс
- makumyabiri
? кыкдас
- mirongo itatu
? 30
- mirongo ine
? 40
- mirongo itanu
? 50
- mirongo itandatu
? 60
- mirongo irindwi
? 70
- mirongo inani
? 80
- mirongo cyenda
? 90
- ijana
? сто
- igihumbi
? сюрс
Инфинитив мыччалo префикс
gu-
нето
ku-
(тыргора одзын
kw-
). Вежласико инфинитив префикс туйo петo класс мыччылан префикс. Кад мыччалoны торья инфикссэзoн.
|
oт?кo лыддян
|
тыргора одзын oт?кo лыддян
|
унаo лыддян
|
тыргора одзын унаo лыддян
|
I
|
a-
|
y-
|
ba-
|
b-
|
II
|
u-
|
w-
|
i-
|
y-
|
III
|
ri-
|
ry-
|
a-
|
y-
|
IV
|
ki-
|
cy-
|
bi-
|
by-
|
V
|
i-
|
y-
|
zi-
|
z-
|
VI
|
ru-
|
rw-
|
zi-
|
z-
|
VII
|
ka-
|
k-
|
tu-
|
tw-
|
VIII
|
bu-
|
bw-
|
bu-
|
bw-
|
IX
|
ku-
|
kw-
|
a-
|
y-
|
X
|
ha-
|
h-
|
ha-
|
h-
|
Нимвежаннэз туйo кышалoны префикссэз:
- 'ме' =
n-
- 'тэ' =
u-
- 'с?я' =
y-
/
a-
(м.ш. oт?кo лыддян 1 класс префикс)
- 'мийo' =
tu-
- 'т?йo' =
mu-
- 'н?я' (отир) =
ba-
(м.ш. унаo лыддян 1 класс префикс)
Кад мыччалoны.
- Oння кад (ингл.'I do'):
-
(абу инфикс)
- Самой oння кад (ингл. 'I am doing'):
-ra-
(сы туйo
-da-
, кoр сы одзын
n
)
- Лоан кад (ингл.'I will do'):
-za-
- Дыр кыссян кад ('I'm still doing'):
-racya-
Чулалoм кадсo мыччалoны oнн? да самoй oння кад инфикссэза формаэз дынo аспект суффикссэз содтoмoн.
- igikomi
? коми кыв
- mu gikomi
? комиoн
- ikinyarwanda
? няргванда кыв
- mu kinyarwanda
? няргвандаoн
- Witwa nde?
? Кыдз тэнo шуoны?
- Nitwa ...
? Менo шуoны ...
- Yego
? Но
- Oya
? Не, абу, ог
- Bite?
? Мый лоис?
- Mwaramutse
? Бур асыв
- Amata
? Йoв
- Ejo
? Тoн
- Ejo hazaza
? Ашын
- Nzaza ejo
? Локта ашын
- Ubu
? Oн?
- Ubufaransa
? Франс
- Ubwongereza
? Инглишму
- Amerika
? Америка
- Ubudage
? Немечму
- Ububirigi
? Белхия
- Uburayi
? Европа
- ↑
Ethnologue, 15th ed.
- Дубнова Е. З.
Язык руанда. ? М.: Наука (ГРВЛ), 1979. ? 109 с. ? (Языки народов Азии и Африки).
- Gordon, Raymond G., Jr.
(ed.) (2005) (инглиш кыв вылын). Ethnologue: Languages of the World (15th ed. ed.). Dallas: SIL.
- Habumuremyi, Emmanuel
et al. (2006) (инглиш кыв вылын). IRIZA-STARTER 2006: The 1st Kinyarwanda?English and English?Kinyarwanda Dictionary. Kigali: Rural ICT-Net.
- Jouannet, Francis
(ed.) (1983) (франсуз кыв вылын). Le Kinyarwanda, langue bantu du Rwanda. Paris: SELAF.
- Kimenyi, Alexandre
(1980) (инглиш кыв вылын). A Relational Grammar of Kinyarwanda. University of California Press.