Мына ма?аланы не б?л?м?н Бауырая?тылар дегенмен б?р?кт?руге ?сыныл?ан. ( Тал?ылауы )

?лулар (Gastropoda) ? ж?мса? т?нд? ж?нд?ктерд?? ? моллюскаларды? б?р класы. Б?л ?луларды? 3 класс тарма?ы бар: ал?ыжелбезект?, арт?ыжелбезект? ж?не ?кпел?. Б?ларды? 90000-дай т?р? бар. Те??зд?? 4 800 метр тере? т?б?нде ж?не 5 000 метр би?к тауларда да т?рш?л?к етед?. ?лулардын денес? ж?мса?, был?ылда?. ?луларды? 3 классы бар: арт?ы желбезект?, ал?ыжелбезект? ж?не ?кпел?.

?луларды? буылты? ??рттардан нег?зг? айырмашылы?ы - денес? буна?тар?а б?л?нбейд?. Сонды?тан ?шк? м?шелерд?? денеде орналасуы ?айталанбай, ат?аратын ?ызмет? б?рдей, б?рт?тас к?йде болады. Ай?ын ж?ктелмесе де, оларды? бас б?л?г?н т?л?алан ажырату?а м?мк?нд?к бар. ?луларды? ?шк? м?шелер? бастан кей?нг? т?л?а ?апшы?ында орналасады. Т?л?адан ерекше ?атпарлы ?абат - шапанша ( мантия ) т?з?лед?. Т?л?а мен шапанша аралы?ында шапанша ?уысы болады, ал шапаншаны? ?ст??г? бет?нен ба?алша? ?алыптасады.

З?ршы?ару ж?йес? мен жыныс тес?ктер? ж?не арт?ы ?шект?? аузы шапанша ?уысына ашылады. Ба?алша?тар ??рылысы ?ш т?рл? ?лг?де кездесед?: ?оз?алмалы б?л?кт? та?таша т?р?нде (сауытты ?луларда); ек? жа?тау т?р?нде (?осжа?таулыларда); имек немесе б?рала орал?ан т?т?к т?р?нде немесе ?а?па?ша т?р?зд? бауырая?тыларда . Ая? - ?луларды? нег?зг? ?оз?алу м?шес? .

?луларды? з?ршы?ару ж?йес? б?р немесе ек? б?йректен ж?не несепа?ар т?т?ктен ??ралады. ?ан ??рамында?ы улы заттар б?йректен ?т?п, с?з?нд? сырт?а б?л?н?п шы?ады. Таби?атта ?осжынысты да, дара жынысты да ?лулар т?рш?л?к етед?. ?осжынысты ?лулар ?з?н-?з? ?ры?тандыра алмайды. Сонды?тан ?ры?тандыру?а ?зге дара?ы ?атысады. М?ны ай?аспалы жолмен ?ры?тану деп атайды. Ж?мырт?адан т?келей ж?нд?ктер дамиды. ?осжа?таулы ?лулар ж?не басая?тылар - дара жынысты ж?нд?ктер. Б?ларды? даму жолдары т?рл?ше ?тед?. Мысалы, ?осжа?таулы ?луларды? ?ры?тануы ?ште ?тед?. Ж?мырт?адай дерн?с?л дамиды, ал дерн?с?лден ересек ж?нд?к ?сед?. Дамуды? б?л жолы - т?рлен?п даму деп аталады. Паразит ?осжа?таулыларды? (ай??ла?ты?) дерн?с?лдер? балы?ты? тер?с?нде паразитт?к жолмен т?рш?л?к етед?. Басая?ты ?лулар (?р? басая?тылар) су астында?ы ?р т?рл? заттар?а топтастырып ж?мырт?а салады. Ж?мырт?адан т?келей, п?ш?н? ересектер?не ??сас жас ?лулар ?рбид?. Дамуды? б?л жолы - тура даму деп аталады. ?луларды? к?пш?л?г?н?? ж?йке ж?йес? ж?йке т?й?ндер?нен т?рады. Алайда басая?ты ?луларды? ж?йке ж?йес?н?? к?рделен?п, ж?йке талшы?тарыны? жина?талуынан ми т?з?лет?н? м?л?м. Басая?тыларды? к?з ??рылысы да к?рдел?.

Кальмарлар , каракатицалар , сег?зая?тар ?те жылдам реактивт? ?оз?алыс жасайды. Олар са?ылауы ар?ылы шапанша ?уысына су жинап алады да, оны т?р? ?згерген ая? ойысынан к?шпен айдай шы?арады.

Денес?н?? алды??ы б?л?г?нде орналас?ан ая?тары т?р?н ?згерт?п, ?армалауыштар?а айналады. Ая?тарыны? орналасуы ж?не п?ш?н?не ?арай б?л ж?нд?ктер бауырая?тылар, к?рекая?тылар, т. б. кластар?а ж?ктелед?. Т?щы суда мекендейт?н ?луларды? ек? к?з? - ?армалауыштарды? т?б?н ала ( тоспа ?лу ), ал ??рлы?та мекендейт?ндер?н?к? ( ж?з?м ?луы , жала?аш шырыш) ?армалауыштарды? ?шында орналасады.

Б?лар - те??зде ж?не ??рлы?та т?рш?л?к етет?н ж?нд?ктер . Оларды к?лдерден, то?андардан, су?оймаларынан да кездест?руге болады. Туй?ртек, ж?мырла? к?лдерде ж?не то?андарда ?м?р с?ред?. Шалшы? ?луы, тоспа?лу ж?не ?ош?арм?й?здер баяу а?атын су?оймаларда кездесед?.

Жуз?м ?луын - ж?з?мд?ктен, ал жала?аш шырышты бау-ба?шалар мен ?зге заттар астынан кездест?ре аламыз. Б?ларды? к?пш?л?г?н?? денес?н ба?алша? ?аптайды. Ба?алша?тарыны? п?ш?н? ?р т?рл? болады. Кейб?реулер?нде, мысалы, жала?аш шырыш денес?нде ба?алша? ?алды?ы ?ана са?тал?ан. Денес? ж?мса?. Ба?алша?ты ?луларды? денес?н жобалан бас, т?л?а ж?не ая??а ж?ктеуге болады. Ая?ы денен?? асты??ы б?л?г? - бауырын толы? ?амтитынды?тан, б?лар бауырая?ты ?лулар класына жат?ызылады. Бауырая?тыларды? 80 мы??а жуы? т?рлер? белг?л?. Бау-ба?ша?а, ж?з?мд?ктерге, ба??а жала?аш шырыш, ж?з?м ?луы айтарлы?тай зиян келт?ред?.

Тоспа?лулар - паразитт?к жолмен ?м?р с?рет?н таспа??рттарды? аралы? нес?. ?луды? жер астынан алын?ан ?алды?тары (Ма??ыстау ?лутасы) ??рылыста пайдаланылады.

Б?лар - Жер шарына ке? тарал?ан к?пжасушалы ж?нд?ктер . Олар м?хитта, те??зде, т?щы су?оймаларында, ?зендерде т?рш?л?к етед?. ??рлы?та кездеспейд?. Жануартект? жеммен ?оректенед?, паразитт?к жолмен ?м?р с?рет?ндер? де бар. ?осжа?таулы ?лулар класыны? ?к?л? ай??ла?. Оларды? ба?алша?ы ашып-жабылатын ек? жа?таудан т?рады. Сонды?тан б?л ж?нд?ктер ?осжа?таулы ?лулар деп атал?ан. Б?ларды? бас б?л?г? жойылып кеткен. Денес? тек т?л?а ж?не ая?тан ?ана ??ралады. Мысалы, ай??ла?ты? аузы ая?ыны? ?асында орналас?ан. Ай??ла?та бас болма?анды?тан, оны? т?л? де, ж?т?ынша?ы да жо?. Сонды?тан ?орек т?келей ??ешке т?сед?. Одан ?арын?а ?т?п, ?шекке барады. ?осжа?таулы ?лулар - дара жынысты ж?нд?ктер . Оларды? ?аламшарымызда 20 мы??а жуы? т?рлер? мекендейд?. Б?лар суды денес? ар?ылы ?тк?з?п, оны бактериялардан, планктон ж?не ?ал?ып ж?рген ?л? ?осындылардан с?з?п тазартады.

≪Планктон≫ - грек с?з?, ≪кезбе≫ деген ма?ына беред?. Ол - те??зд?? ?алы? ?абатында кез?п ж?р?п т?рш?л?к етет?н ?са? т?р? а?залар жиынты?ы. Те??зде т?рш?л?к етет?н кейб?р ?осжа?таулы ?лулар ( мидия , устрица , гребешок ) та?ам рет?нде пайдаланылады. Те??з ?осжа?таулыларыны? ба?алша?ынан т?йме жасалады. К?птеген ?луларды? ба?алша?ынан ?н тартылып, ?р? ?ара?а жем рет?нде бер?лед?. Мидия -калифорниялы? мидиялар-"бисал т?збег?" деп аталатын талшы?тары ар?ылы жартастар?а жабысып т?р?ш?л?к етед?. Гамбут хитондары -"?а?па?ша" аталатын сег?з т?лемшеден т?ратын ?лулар. М?й?зд? ?луды? арт?а ?арай ба?ыттал?ан м?й?з т?р?здес ?с?нд?лер? бар ?ара?ош?ыл ?абырша?ы болады. ?осжа?таулы ?луларды? а?аштан жасал?ан ??рылыстар мен кеме т?б?н тесет?н т?рлер? бар. Олар ?те ?ау?пт? зиянкестер болып табылады. Денес?н?? алды??ы б?л?г?ндег? ?осжа?таулы к?шкене ба?алша?ымен с?рект? б?р?ылан тесед?. С?йт?п ?з?не жол салады да, а?ашты пайдалану?а жарамсыз етед?.

Олар - е? жо?ары ??рылымды ж?нд?ктер . Б?ларда ба?алша? жойылып кеткен. Суы т?зды ж?не о?т?ст?ктег? те??здерде, м?хиттарда ?ана ?м?р с?рел?. Басая?ты ?лулар - ?те ?р? ж?нд?ктер . Мысалы, тере?су кальмарыны? ?зынды?ы - 18 м, м?ны? 10 метр? ?армалауыш. ?армалауышты? жуанды?ы 20 м. Басая?тыларды? денес? бастан ж?не т?л?адан ??ралады. Ауыз т???рег?нде ?те к?шт? 8 - 10 ?армалауыштар болады. ?армалауыштарды? ?шк? жа?ында б?рнеше ?атар са?иналан?ан сор?ыштар бар. Сег?зая?тар ?армалауыштарды? ж?рдем?мен су т?б?нде ж?р?п, ?орег?н ауданды. С?йт?п б?ларды? басында?ы ?армалауыштар ая? ?ызмет?н де ат?арады. Каракатина ж?не кальмар ?те баяу ж?ру ?ш?н ?армалауышы мен басын алды?а ?аратыл ж?зед?. ?те шапша? ?оз?алу ?ажет бол?ан жа?дайда денес?н?? арт?ы б?л?г?мен реактивт? ?оз?алады. Ая?ы (?армалауыштары) басында бол?анды?тан, б?л ж?нд?ктер басая?ты ?лулар класына жат?ызылады. Басая?тыларды? ?аз?рг? кезде 800-ге жуы? т?рлер? бар.

Басая?ты ?луларды? б?р ?к?л? - кальмар . Шем?ршект? басс?йег?нде ми орналасады. Б?л - оны? басы. Басты? ек? жа?ында ?лкен к?здер? бар. Оны? ??рылымы адам к?з?н?? ??рылысына ??сас. Б?р ?ызы?ы: к?зд?? б?реу? б?р затты, ек?нш?с? ек?нш? затты жеке-жеке к?ре алады. Кальмарлар су тере??нде са?атына 50 ша?ырымды? жылдамды?пен ж?з?п, ?орег?н аулайды.

Каракатица да - басая?ты ?лу . Ол су т?б?н ала т?рш?л?к етед?. ??мда жасырынып жат?ан асшаянды аулайды. Жем?н аулау ?ш?н ??м?а бас б?л?г?ндег? ойыстан су ат?ылатады. ??м жан-жа??а ?шып, асшаян к?р?н?п ?алады. Енд? оны ?стап жеу каракатина?а ?иынды? келт?рмейд?.

Сег?зая? су т?б?нде баяу ?оз?алады. ?зге басая?тылар т?р?зд? сег?зая? жауынан сиялы с?йы?ты?ын шашып, ??тылып кетед?. Б?р ?ызы?ы сег?зая?ты ≪си?ырлан≫ ?йы?тату?а болады. Ол ?ш?н сег?зая?ты? аузын жо?ары ?аратыл, ?армалауыштарын т?мен салбыратса болды. Ол дереу ?й?ы?а баталы. Енд? о?ан не жасаса да сезбей, ?йы?тай беред?. Б?лар жырт?ыш бол?анды?тан, те??здег? балы?тарды, шаянт?р?здестерд?, ?зге ?луларды, т. б. ?орек етед?. К?с?пт?к балы? ?й?р?н?? шыр?ын б?зып, оларды ??ртады (мысалы, ?иыршы?ысты? кальмар ). Сондай-а? басая?ты ?луларды т?ст? киттер, акулалар, ескекая?тылар ( те??змысы? ), т. б. ?орег?не жаратады. Кейб?р елдердег? т?р?ындар каракатицаны ж?не сег?зая?ты та?ам рет?нде пайдаланады.

К?птеген елдерде каракатица мен кальмар к?с?пт?к ма?сатта ауланады. ?лулар - т?рлер саны бойынша буна?денел?лерден кей?нг? ек?нш? орында?ы ж?нд?ктер. Оларды? ?аз?рг? кезде 80 мы? т?р? бар деп есептелед?. ?лулар тип?не жататын ж?нд?ктерд?? денес? ж?мса?, ?ш ?абатты, ек?жа?ты симметриялы? к?пжасушалы, ??рылысы ??сас болып келед?. Оларды? денес? бастан, т?л?алан, ая?тан (?армалауыштардан), ба?алша?тан ж?не ба?алша? ?алды?ынан т?рады. Денес? буна??а б?л?нбеген. Ас?орыту ж?йес? ед?у?р к?рдел?. Т?с орнына - ?кк?, ас?а ?атысты без - бауыр м?шелер? бар. ?антарату ж?йес? - ашы?. ≪Ж?рег?≫ - ек? ??ла?ша, б?р ?арыншадан т?рады. Таби?атта ?осжынысты ж?не дара жынысты ?лулар кездесед?. Ж?йке жасушалар жина?талып, т?й?нге айналады. Тынысалу ?кпе ж?не желбезек ар?ылы ж?зеге асады. Б?зге ?луларды? ?ш класы к?б?рек таныс. Олар, бауырая?ты ?лулар, ?осжа?таулы ?лулар ж?не басая?ты ?лулар. ^[1]

• Т. М?са??лов, ОРЫСША-?АЗА?ША Т?С?НД?РМЕЛ? БИОЛОГИЯЛЫ? С?ЗД?К ?-том ?АЗА?МЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы ? 1959, Редакциясын бас?ар?ан: Биология ?ылымыны? докторы профессор Т. Дар?анбаев

1. ↑ Биология:Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? 7-сыныбына арнал?ан о?улы?. Алматы: Атам?ра, 2007. ISBN 9965-34-607-0

Жануарлар туралы ?лкен энциклопедия.Алматы: "Аруна" баспасы

Б?л ? ма?аланы? бастамасы . Б?л ма?аланы толы?тырып, дамыту ар?ылы, Уикипедия?а к?мектесе аласыз. Б?л ескертуд? д?лдеп ауыстыру ?ажет.